نوآوری های پزشکی جمهوری اسلامی ایران

سلامت به تعریف سازمان بهداشت جهانی, رفاه کامل جسمی, روانی و اجتماعی و دینی افراد است که با توجه به ابعاد گسترده این تعریف, اهمیت این موهبت الهی هرچه بیشتر نمایان می گردد

افزایش صد برابری سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان در سی سال گذشته، به رشد چهارصد درصدی شاخص‌های بهداشتی و درمانی طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی انجامیده است.

● مقدمه

سلامت به تعریف سازمان بهداشت جهانی، رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و دینی افراد است که با توجه به ابعاد گسترده این تعریف، اهمیت این موهبت الهی هرچه بیشتر نمایان می‌گردد. ارائه خدمات اولیه بهداشتی، بهداشت مواد خوراکی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی، امنیت غذا و تغذیه، تأمین داروی کشور، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت، تجهیز بیمارستان‌ها، آموزش پزشکی و تأمین نیروی انسانی متخصص، مقابله با بیماری‌های واگیردار و بیماری‌های فصلی، انجام واکسیناسیون، مقابله با مرگ و میر مادران و نوزادان، بیماری‌های قلبی و عفونی، بهداشت مدارس، سازمان‌دهی و توان‌بخشی بیماران روانی و سالمندان، مقابله با بیماری خطرناک ایدز و...، تنها بخشی از مسائل حوزه سلامت و بهداشت هستند. بنابراین، روشن است که بخش سلامت و بهداشت در جامعه، حوزه وسیعی را دربرمی‌گیرد که تأمین شرایط مناسب آن، عزم ملی می‌طلبد. با تمام این اوصاف، می‌توان با کمال افتخار و سربلندی این مطلب را بیان کرد که افزایش صد برابری سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان در سی سال گذشته، به رشد چهارصد درصدی شاخص‌های بهداشتی و درمانی طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی انجامیده است.

پس از فراغت از جنگ، نظام جمهوری اسلامی ایران با تلفیق نظام آموزشی و خدمات درمانی و تشکیل وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و به دنبال آن، ایجاد شبکه بهداشت و درمان، و با احداث خانه‌های بهداشت در روستاها و راه‌اندازی درمانگاه‌ها در شهرستان‌ها و تجهیز بیمارستان‌های سراسرکشور، گام‌های بزرگی را در راه شکل‌دهی نظام نوین سلامت برداشت. برای آشنایی و آگاهی هرچه بیشتر از این فعالیت‌ها، بهتر است به نوآوری‌ها و دستاوردهای بهداشتی جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب بپردازیم.

۱) برنامه‌های بهبود تغذیه

اجرای این برنامه‌ها، بخش مهمی از طرح‌های نظام سلامت را تشکیل می‌دهد. سوء‌تغذیه در سال‌های اول انقلاب بسیار شایع بود؛ چرا که کشور ما در عین رویارویی با رشد بی‌رویه جمعیت، با مشکلات عدیده دیگری از جمله وضع اقتصادی بد مردم و محدودیت منابع نیز روبه‌رو بود. این وضعیت به حدی بغرنج به نظر می‌رسید که کشور ما در آن سال‌ها، جزء کشورهایی به شمار می‌آمد که در گروه سوء تغدیه شدید جای می‌گرفتند. خوشبختانه تلاش و همت مسئولان و ارائه طرح‌های موفق در این زمینه، باعث بهبود شرایط در سال‌های پس از انقلاب شد. یکی از موفق‌ترین برنامه‌های جای گرفته در این قسمت، طرح تولید نمک ید‌دار بود. برنامه تولید نمک یددار از سال ۱۳۶۸ در کشور آغاز شد و با استمرار این طرح، شیوع بیماری گواتر، ۲۳ تا ۴۰ درصد کاهش یافت.

۲) مبارزه با بیماری‌های عفونی

پیش از انقلاب اسلامی، بیماری‌های عفونی یکی از معضلات بسیار بزرگ ایران به شمار می‌آمد که سازمان بهداشت و درمان کشور به سختی با آن دست و پنجه نرم می‌کرد. با اجرای برنامه‌های واکسیناسیون در سرتاسر نقاط کشور، سازمان بهداشت و درمان در راستای نزدیک شدن به استانداردهای جهانی گام برداشت. برای مثال، با اجرای طرح واکسیناسیون فلج اطفال و پوشش ۹۵ درصدی این واکسیناسیون که تا امروز حفظ شده، می‌توان به جرئت گفت کشور عملاً از این بیماری پاک شده است. مجموعه فعالیت‌های انجام شده در این زمینه، به کاهش تعداد مبتلایان به بیماری از ۵۵ مورد در سال ۱۳۶۹، به صفر در سال‌های اخیر انجامیده است.

۳) برنامه جامع سلامت مدارس

در سال‌های اخیر، سلامت مدارس جزء یکی از اولویت‌های برنامه‌ریزی وزارت بهداشت قرار گرفته است. از اجزای برنامه جامع سلامت مدارس کشور می‌توان به آموزش جامع بهداشت مدرسه، تربیت‌بدنی، خدمات بهداشتی، خدمات مشاوره و روان‌شناسی و اجتماعی، سلامت محیط مدرسه و ارتقای سلامت کارکنان اشاره کرد. گسترش خدمات بهداشت مدارس نیز رشد فزاینده‌ای داشته است و از ۵۳ درصد در سال ۱۳۷۶، به بیش از ۸۰ درصد در حال حاضر رسیده است. از دیگر برنامه‌های در دست اجرا در این زمینه، می‌توان به واکسیناسیون تمامی دانش‌آموزان سنین چهارده تا شانزده سال اشاره کرد. نمونه‌ای دیگر از دستاوردهای کسب شده در ادامه برنامه‌های اجرا شده، کاهش پوسیدگی دندان کودکان دوازده ساله است که از ۰۲/۲ درصد در سال ۱۳۷۶، به ۳۸/۱ درصد در حال حاضر رسیده است.

۴) پیشرفت در پیوند اعضا

تا سال ۱۳۵۷، تنها پنجاه مورد پیوند کلیه در کشور انجام شده بود؛ در حالی که در طول سال‌های پس از انقلاب، بیش از هفده هزار مورد پیوند کلیه در کشور صورت پذیرفته است. در حال حاضر، با تصویب قانون مرگ معزی و پیوند اعضا از جسد، امکان انجام تمامی شیوه‌های پیوند اعضا در کشور میسر گردیده و سالانه بالغ بر دو هزار پیوند در ایران انجام می‌شود. می‌توان گفت ایران در حال حاضر از پیشگامان پیوند اعضا در آسیا به شمار می‌آید.

۵) برنامه تنظیم خانواده و کنترل جمعیت

کنترل جمعیت، از دیگر گام‌های مهم در سال‌های پس از انقلاب شمرده می‌شود. پیش از انقلاب، مردم تصور دیگری از کنترل جمعیت داشتند و همین برداشت متفاوت، بدین انجامید که در اوایل انقلاب با رشد جمعیتی ۹/۳ درصد روبه‌رو شویم و هر هفده سال دو برابر جمعیت گذشته را پیش رو داشته باشیم. روند رشد به نحوی بود که در صورت استمرار، عوارض اقتصادی، سیاسی، روانی، اجتماعی و فرهنگی متعددی را بر جامعه تحمیل می‌کرد. این موضوع، سیاست‌گذاران را بر آن داشت تا برنامه کنترل جمعیت را به صورت جدی دنبال کنند. به همین منظور برنامه تنظیم خانواده در کشور تدوین شد. با تداوم این برنامه در ظرف ده سال، رشد جمعیت کشور از ۹/۳ درصد به ۴/۱ درصد کاهش یافت. چنین کاهشی در این مدت زمان کوتاه، در سراسر دنیا کم‌نظیر است.

۶) تأمین داروی مورد نیاز کشور

یکی از امور مهم و حساس در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دارو و مسائل مربوط به آن است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گام‌های بلندی در زمینه تهیه و توزیع مناسب دارو برداشته شده است که می‌توان از آن جمله به استقرار نظام نوین دارویی (طرح ژنریک) در کشور اشاره کرد. بر اساس این طرح، فهرست داروهای موجود در بازار ایران مورد بازنگری جدی قرار گرفت و اجرای آن به حذف هزاران داروی تجارتی از بازار ایران انجامید و واردات داروهایی که در کشور ساخته نمی‌شد، صرفاً به داروهای موجود در فهرست منحصر شد. هم‌اکنون بیش از ۹۵ درصد نیاز دارویی کشور از نظر کمّی در داخل تولید می‌شود که در مقایسه با سال‌های قبل از انقلاب که تنها ۲۵ درصد بوده است، پیشرفت مهمی به شمار می‌آید.

۷) طرح رابطان بهداشت

در پایان دهه شصت، وزارت بهداشت با انگیزه رفع مشکلات بهداشتی حاشیه‌نشینان شهری، برای نخستین‌بار اقدام به طراحی و اجرای طرح رابطان بهداشت به صورت آزمایشی در جنوب تهران کرد. در واقع این طرح در مناطقی شکل گرفت که شبکه بهداشت و درمان به دلیل گسترش بی‌رویه شهرها، کمترین پوشش را برای گروهی از نیازمندترین بخش جامعه شهری داشت. از اهداف این طرح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

▪ ارائه فعال خدمات بهداشتی و ارتقای سلامت جامعه شهری؛

▪ مشارکت مردم در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری در ارائه مراقبت‌های اولیه بهداشتی؛

▪ بهره‌گیری از امکانات موجود جامعه در سطوح محلی و منطقه.

این طرح با توجه به موفقیت چشم‌گیری که به دنبال داشت، از سال ۱۳۷۲ تحت عنوان برنامه رابطان بهداشت در تمام نقاط شهری به اجرا درآمد. در حال حاضر، بیش از نود درصد جمعیت روستایی کشور (بیش از بیست میلیون نفر) تحت پوشش خانه‌های بهداشت قرار دارند و تعداد خانه‌های بهداشت در سال ۱۳۶۴ از ۱۸۰۰ باب، به ۱۶۴۳باب رسیده است.

۸) کاهش نود درصدی مرگ و میر زنان و مادران باردار

میزان مرگ و میر زنان به علت زایمان، پیش از انقلاب، ۲۴۰ نفر به ازای هر هزار تولد زنده بود، اما امروزه این میزان به حدود بیست مرگ به ازای هر هزار تولد کاهش یافته است. این آمار هم‌اکنون در نه دانشگاه علوم پزشکی کشور به صفر رسیده است.

۹) کاهش مرگ و میر کودکان

آمار مرگ کودکان زیر یکسال، از ۱۲۹ در هزار تولد زنده پیش از انقلاب، به ۶/۲۸ در هر هزار تولد کاهش یافته و آمار مرگ کودکان زیر پنج سال نیز از ۱۷۴ در هزار تولد زنده پیش از انقلاب، به ۳۶ در هزار تولد رسیده است. از آنجا که شاخص‌های بهداشتی جهان برای رتبه‌بندی کشورها، بر اساس مرگ و میر کودکان زیر یک سال و زیر پنج سال و مادران تنظیم شده است، در زمان گذشته کشور ما دچار وضعیت بسیار بغرنجی بوده است؛ به طوری بر اساس آمارها، پیش از اجرای برنامه‌های سلامت، ما جزء سی کشور آخر دنیا ( از بین ۱۹۰ کشور) محسوب می‌شدیم. اما با توجه به خدمات مهمی که در نظام سلامت کشور انجام شد، رتبه ما به سرعت صعود کرد و هم‌اکنون ایران اسلامی، جزء‌سی‌کشور اول دنیا قرار گرفته است.

۱۰) ارتقای سلامت روستاها و روستاییان

لازم به توضیح نیست که روستاهای ما از نظر استانداردهای بهداشتی، در گذشته دارای چه وضعیت اسفناکی بوده‌اند. اما هم ‌اکنون ۹۵ درصد روستاهای کشور به خدمات اولیه بهداشتی و درمانی دسترسی دارند. ۹۰ درصد جمعیت روستایی به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند و ۳/۸۵ درصد خانواده‌های روستایی از شبکه عمومی آب آشامیدنی برخوردار هستند. در راستای اجرای طرح کنترل مراکز تهیه و توزیع و عرصه مواد غذایی، ۵/۹۶ درصد مراکز شهری و ۵/۸۲ درصد مراکز روستایی، دارای معیار به‌سازی و بهداشتی و ۵/۸۸ درصد اماکن عمومی روستایی، دارای معیار بهداشتی و به‌سازی شدند. در کل ۹/۷۶ درصد مراکز بهداشتی درمانی شهری و ۲/۸۳ درصد مراکز روستایی از نظر بهداشت محیط دارای شرایط مطلوب هستند. همچنین ۵/۸۵ درصد کارکنان مراکز تهیه و توزیع و عرصه مواد غذایی و اماکن عمومی شهری دارای کارت معاینه پزشکی معتبر هستند که این درصد در مناطق روستایی ۷۴ درصد است.

۱۱) تأمین نیروهای متخصص

تعداد ظرفیت پذیرش دانشجوی پزشکی، از حدود ششصد نفر پیش از پیروزی انقلاب، به حدود شش هزار نفر در سال افزایش یافته است. در سال ۱۳۵۷، تعداد کل پزشکان دارای کارت نظام پزشکی حدود هفده هزار نفر بود؛ در حالی که در سی سال گذشته، حدود ۱۲۰ هزار پزشک در دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور تربیت شده‌اند. در حال حاضر، ده هزار استاد و صد هزار دانشجوی علوم پزشکی در دانشگاه‌های کشور مشغول هستند که نسبت استاد به دانشجو، بالاتر از استانداردهای بین‌المللی ـ‌که یک استاد به هیجده دانشجوست ـ می‌باشد. ۳۵ درصد اعضای هیئت علمی را زنان تشکیل می‌دهند و ۷۲ دانشکده پزشکی کشور به زنان اختصاص دارد. رشته‌های تخصصی نیز گسترش یافته است و رشته‌های فوق تخصص برای نخستین‌بار در سال ۶۶ پایه‌ریزی و ۲۱ رشته فوق تخصصی راه‌اندازی شد و بدین ترتیب، از اعزام بیمار به خارج از کشور بی‌نیاز شدیم. در سال‌های پیش از انقلاب در ایران صرفاً یک دوره P.H.D وجود داشت، در حالی که هم‌اکنون این دوره به ۳۵ رشته ارتقا یافته است.

۱۲) امید به زندگی

اخیراً سازمان جهانی بهداشت، گزارش خود را از وضعیت بهداشت، سلامت و متوسط عمر در ۱۹۳ کشور جهان، از جمله ایران منتشر کرد. این آمارها بر اساس اطلاعات سال ۲۰۰۵ ارائه شده است که آخرین اطلاعات موجود به شمار می‌رود. در ایران، متوسط عمر مردها ۶۸ سال و متوسط عمر زن‌ها ۷۳ سال است. از میان این سال‌ها، برای مردان ۵۶ سال در سلامت می‌گذرد و زنان از ۵۹ سال زندگی سالم بهره می‌برند. بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، احتمال مرگ و میر بین پانزده تا شصت سالگی برای زنان ایرانی یازده درصد و در مقابل برای مردان هیجده درصد است. بنابراین، در مقایسه با پیش از انقلاب، امید به زندگی در مردان ایرانی سیزده و در زنان ایرانی شانزده سال افزایش یافته است.

منابع

۱. کاهش مرگ و میر زنان باردار از دستاوردهای دولت نهم است. گرفته شده از: http: //www. aftab. ir. news/۲۰۰۸/feb/۲۴/c۴c۱۲۰۳۸۷۲۵۸۴ social helth therapy. php

۲. مریم غفاری، «سرنوشت ۳۰ ساله سلامت»، ۲۰/۱۱/۱۳۸۶. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۴۵۶۸۱

۳. فائزه توکل صدیقی، «ارتقای بهداشت، نیازمند عزم ملی است»، ۱۸/۱/۱۳۸۷. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۵۰۱۲۰

۴. مریم غفاری، «سلامت، یک هفته در اولویت»، ۱۹/۱/۱۳۸۶. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۱۹۸۲۲

۵. «بازآفرینی نظام سلامت»، ۱۳/۱۱/۱۳۸۶. گرفته شده از: tp: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۴۵۱۱۱

۶. مریم‌غفاری، «مروری بر پیشرفت‌های سلامت در نظام جمهوری اسلامی»، ۲۰/۱۱/۱۳۸۵. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۱۶۰۵۲

۷. «بررسی‌دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه سلامت»، ۱۸/۱۱/۱۳۸۵. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۱۵۸۶۵

۸. «ایران از لحاظ بهداشت و درمان در رتبه ۹۳ جهان است»، ۱۹/۱/۱۳۸۶. گرفته شده از: http: //www. hamshahrionline. ir/news/?id=۱۹۸۹۶

۹. «سلامت برای همه، همه برای سلامت»، گرفته شده از: ttp: //www. irimc. org/magazines/viewsection. aspx?id=۵۴۴۶

۱۰. «تعداد بیمارستان‌های فعال کشور به ۸۲۸ بیمارستان در سال ۸۶ افزایش یافته است»، گرفته شده از: http: // pro. mohme. gov. ir/link/akhbarـsalamatـteded. aspx

۱۱. «نود درصد جمعیت روستایی به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند»، گرفته شده از: http: //www. pro. mohme. gov. ir/link/akhbarـsalamatـashamidani. aspx

۱۲. http: // mohme. gov. ir/FFolder/link/booltan. aspx

۱۳. http: //slpr. mohme. gov. ir/Files///vezarat%۲۰behdasht%۲۰۸۷۰۲۰۴ـwith%۲۰link. pdf

۱۴. http: //slpr. mohme. gov. ir/Files//vzarat%۲۰behdasht%۲۰۸۷۰۲۰۱. doc

۱۵. http: //slpr. mohme. gov. ir/Files//vezarat%۲۰behdasht%۲۰۸۷۰۲۱۸ـwith%۲۰link. pdf

۱۶. «پیشرفت‌های بهداشتی ایران بعد از ۵۷»، گرفته شده از:

http: //www. Tebyan. Com / social/ Hygienehealth / bodyhealth / medicalknowhow / Articles / ۲۰۰۷/۲/۱۵/۳۲۷۲۰. html.

نویسنده:مریم فیروزعلیزاده