قرآن, منشأ عرفان اسلامی

اولین جلسه از سلسله نشست های «نیاز انسان و بررسی عرفان ها» با عنوان «بررسی عرفان اصیل شیعی» با سخنرانی دکتر غلام رضا اعوانی , استاد و چهره ماندگار فلسفه روز سه شنبه پنجم آذر در سالن جابربن حیان دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد

اولین جلسه از سلسله نشست‌های «نیاز انسان و بررسی عرفان‌ها» با عنوان «بررسی عرفان اصیل شیعی» با سخنرانی دکتر غلام‌رضا اعوانی ، استاد و چهره ماندگار فلسفه روز سه‌شنبه پنجم آذر در سالن جابربن حیان دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.

دکتر اعوانی در این جلسه عرفان اصیل را از جنبه های اصلی و انفکاک ناپذیر دین دانست و ویژگی مرام های الحادی را محرومیت از عرفان اصیل و فقدان جنبه الهی معرفی کرد. آنچه می خوانید خلاصه ای است از این سخنرانی.

معیارهای عرفان صادق باید مشخص شود. دین بدون عرفان معنا ندارد و عرفان باطن دین است و این ادیان ساخته دست بشر هستند که با جنبه الحادی خود فارغ از عرفانند. شبهه در بودن یا نبود عرفان و همچنین سرمنشأ های عرفان اسلامی از مستشرقین وارد ادبیات علمی دینی شد.

گروهی از مستشرقین، عرفان را حاصل اندیشه های یونانی، برخی برگرفته از مسیحیت و برخی از بوداییان می دانند، اما واقعیت این است که ریشه عرفان اسلامی در قرآن است.

دین دو وجه دارد، یکی وجه یلی الحقی است یعنی روی در حق داشتن و یکی هم وجه یلی الخلقی یعنی روی در خلق داشتن.

عرفان های کاذب جنبه یلی الحقی ندارند ولی عرفان اصیل از جنبه یلی الحقی حق حاصل می شود و جنبه ولایت دارد. دین بدون ولایت معنا ندارد. خداوند هیچ ولی ای را جاهل قرار نداده است چرا که علم وی علم لدنی است.

ولایت از ریشه ولی است. ولایت به معنای قرب است یعنی این که بین دو چیز آن چنان نزدیکی ای باشد که هیچ حائل و واسطی مابین آن دو نباشد. تقربی که «ولی» دارد حاصل نزدیکی به خدا، معرفت حاصل از ولایت حقه الهیه و جنبه یلی الحقی او است. اینجا معلوم می شود که خداوند هیچ دوستی از دوستان خود را جاهل قرار نداده است.

عرفان را از راه قرب نوافل نیز می توان تعریف کرد؛ در شریعت فرایض تکلیف هستند، ولی بر پیامبر (ص) همه چیز (چه فرائض و چه نوافل) واجب است.

ایشان فرض و غیر فرض نداشتند و به همه اعمال می رسیدند؛ ولی نیز، باید به همین ترتیب باشد در این حالت به قرب نوافل می رسد. در روایت آمده که عبد با قرب نوافل به درجه ای می رسد که محبوب خدا می شود و خدا هم او را دوست دارد و در این حال خدا چشم و گوش و زبان و دست و پای بنده می شود.

وقتی قرب نوافل حاصل شد وجود الهی بنده آشکار می شود. ما همه دارای وجود الهی هستیم، اما برخی نسبت به آن به فراموشی رسیده ایم و قرب ما مبدل به بعد (دوری) شده است و حال باید این بعد را با انجام فرایض و نوافل به قرب بدل کنیم.

● علی، الگوی تبعیت

یکی دیگر از راه های تعریف عرفان تبعیت از پیامبر(ص) است. در قرآن آمده کسانی که خدا را دوست دارند باید از پیامبر خدا تبعیت کنند تا به مقام محبی برسند بنابراین إتِّباع باید در همه چیز باشد و به بیان دیگر عرفان در پیروی همه جانبه از رسول اکرم(ص) است.

هیچ کس در اتباع از پیامبر کامل تر از حضرت علی(ع) نیست. در قرآن از نفس حضرت علی(ع) و حضرت محمد(ص) در آیه مباهله به عنوان یک نفس واحد سخن رفته است.

بیان دیگر از تعریف عرفان تخلق به اخلاق الهی است. در قرآن و دین در رابطه با تحقق اخلاق الهی سخن بسیار رفته است در واقع دینِ بدون اخلاق دین نیست. خداوند در قرآن بالاترین و جامع ترین تعریف از انسان را آنجا که می گوید « و [خدا] همه [معانی‏] نام ها را به آدم آموخت» (بقره / ۳۱) آورده است.

خداوند در این آیه به این نکته اشاره دارد که انسان مظهر تمام اسما و صفات حق تعالی است. تخلق یعنی تمام اسمایی که خداوند به ما آموخته است را از حالت قوه به حالت فعل در بیاوریم. اگر ما به مقامات عرفانی توجه کنیم می بینیم که هر مقامی با اسمی از اسما الهی ارتباط دارد.

● عرفان، میراث انبیا و ائمه

تعریفی دیگر از عرفان آن را علم وراثت معرفی می کند. علمی که در مکتب و دانشگاه وجود دارد علم دراست است لیکن علمی که در عرفان از آن صحبت می شود علم وراثت است. علم وراثت یعنی همان علمی که از پیامبر(ص) به ائمه (ع) و از آنان به اولیاء الله رسیده است.

نوع دیگر از تعریف عرفان، تعریف آن به نوع علم است. مراتب علم در قرآن به سه بخش علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین منقسم است. آن علمی که از علم الیقین است، علم شنیده هاست. به عنوان مثال می گویند آتش سوزان است.

این علم الیقین است ولی یک بار تجربه می کنیم که این آتش سوزان است و آن عین القین است. در مرحله بعد خود در آتش قرار داریم و با آتش می سوزیم. این همان حق الیقین است.

کسی که به حق الیقین می رسد محقق است البته محقق نه به معنایی که امروزه گفته می شود.

ارزش با علم تحقیقی است، آن چنان که مولوی می گوید:

علم تقلیدی بود بهر فروخت / چون بیاید مشتری خوش بر فروخت

مشتری علم، تحقیق حق است / دایما بازار او پر رونق است

ما بسیار درباره فضیلت صحبت می کنیم، ولی این فضیلت باید تحقق پیدا کند، وقتی می گوییم صدیق منظور ما فردی است که صدق در همه کار او و همیشه با اوست. حکیم الهی افلاطون می گوید کسی که علم دارد خطا نمی کند و علم انسان را به جایی می رساند که انسان خطا نمی کند. در واقع افلاطون به حق الیقین بسیار توجه داشته است.