این بار برای دیدن به مسجد جامع برویم

نگاهی به ۱۰ مسجدجامع معروف ایران

مدنیت و فرهنگ شهرنشینی در تمام فلات ایران توسعه و گسترش داشته است. آغاز شهرنشینی در ایران به حدود ۵۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. شهرهای ایران در دوره‌های مختلف تاریخی به مقتضای شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، ویژگی​ها و شرایط متفاوتی داشته اند اما با وجود اشتراکات فراوانی که بین شهرهای ایران در دوره‌های مختلف وجود دارد، در هر دوره شهرها هویت مستقلی داشته اند .

مسجد‌جامع به عنوان یکی از عناصر اصلی در کنار دو رکن دیگر ارگ و بازار در دوره اسلامی شهر را پایه‌گذاری می‌کنند.

به عبارت دیگر در دوره‌ اسلامی در ایران، هر مرکز جمعیتی فارغ از تعداد افرادی که در آن زندگی می‌کردند، در صورتی شهر محسوب می‌شد که هر سه رکن ارگ، مسجد ـ جامع و بازار را در خود داشته باشند. مسجد‌جامع مرکز اجتماعات سیاسی و ابلاغ فرمان‌ها، خواندن خطبه‌ها و مهم‌تر از همه مرکز علمی، فکری و آموزش عالی بود. دستگاه مذهبی شامل علما، فقها، مراجع تقلید، امام جمعه و سایر مقامات روحانی که مهم‌ترین عوامل پیوند و همبستگی جامعه شهری و روستایی اطراف شهری محسوب می‌شدند، همگی در مسجد‌جامع فعالیت می‌کردند. ابتدا شهر تنها می‌بایست یک مسجدجامع می‌داشت که نماز جماعت در آن برقرار می‌گردید. با بزرگ شدن جامعه شهری و افزایش جمعیت، یک مسجد‌جامع ظرفیت پذیرش نمازگزاران را نداشت و تعداد مساجد‌جامع در شهرهای بزرگ افزایش یافت. مسجد به عنوان نخستین پدیده جغرافیایی برخاسته از اندیشه اسلامی به عنوان یک کانون عبادی ـ سیاسی در سطح جهان گسترش یافت و با نقش‌های عمده‌ای که ایفا کرد، عامل تغییرات نهادی در ساختار اجتماع و اصول اداری ـ سیاسی در سرزمین‌های اسلامی شد. به هر حال شهرهای ایران هر کدام دارای یک مسجد جامع بوده که با توجه به شرایط جمعیتی و جغرافیایی دارای ساختارهای متفاوتی می باشند.

● مسجد‌جامع عتیق شیراز

بنای اولیه کهن‌ترین مسجد شیراز که به مسجد جمعه و آدینه نیز معروف است، سال ۲۸۱ ه.ق در زمان عمرو بن لیث صفاری ساخته شده ‌است. مساحت کل این مسجد ۹۱۳۸ مترمربع و زیربنای اصلی مسجد ۶۰۵۸ متر مربع است. سنگ، گچ، آجر، چوب و کاشی مصالح به کار رفته در مسجدجامع عتیق است. مهم‌ترین تزئینات به کار رفته در این بنا، کاشیکاری و مقرنس‌کاری است. مسجدجامع عتیق نخستین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی، نقش اجتماعی ـ سیاسی نیز داشته ‌و به همین دلیل دارای شش ورودی در اضلاع مختلف است که مهم‌ترین آن ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی شده‌ است. این مسجد به شماره ۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● مسجد‌‌جامع تبریز

یکی از بهترین نمونه‌های مساجد‌جامع، مسجدجامع تبریز است که بازار تبریز در اطرافش شکل گرفته است. این مسجد در دوره سلجوقیان ساخته شده و تا دوره قاجار، تغییراتی در آن ایجاد و بخش‌هایی افزوده شد. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی با نام مسجد کبیری از آن یاد شده دارای تزئیناتی چون آجرکاری، گچبری، کاشیکاری و معرق‌کاری است و در زمین‌لرزه سال ۱۱۹۳ ه.ق تبریز آسیب‌های فراوان دید. مسجد فعلی بعد از زلزله و اوایل حکومت قاجار، توسط حسین‌قلی‌خان حاکم وقت تعمیر شد؛ به این ترتیب مسجدجامع تبریز از آثار مهم دوره قاجاریه محسوب می‌شود. این بنا پانزدهم دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● مسجد‌جامع کرمان

مسجدجامع کرمان که به مسجدجامع مظفری معروف است میان دو بازار مظفری و قدمگاه شهر کرمان قرار گرفته است و جزیی از مجموعه مظفری محسوب می‌شود.

بنا بر کتیبه سردر اصلی مسجد، تاریخ ساخت آن به ۷۵۰ ه.ق دوره سلسله آل‌مظفر برمی‌گردد. در دوره‌های بعد بخش‌هایی به آن اضافه شد و تعمیراتی اساسی در آن انجام شده است.

کاشیــکاری‌ها، معرق‌ها، سردرها و تزئینات محراب از عناصر زیبای این مسجد محسوب می‌شود. مسجدجامع کرمان یکی از قدیمی‌ترین بناهایی است که از سلاطین ایرانی بعد از آل‌بویه باقی مانده است. درآمد تعدادی از مغازه‌های بازار قدمگاه و بازار مظفری وقف مخارج این مسجد شده است.

● مسجد‌ جامع یزد

مسجدجامع یزد یکی از آثار گرانبهای ایران و در حقیقت گنجینه‌ای از معماری است که در عین عظمت، بسیار زیبا ساخته شده و هرقسمت آن معرف ذوق و هنر سازندگان آن است. ساختمان اصلی مسجدجامع متعلق به قرن ششم ه.ق است؛ اما مسجد کنونی مربوط به دوره آل‌مظفر و قرن هشتم و نهم ه.ق است. از امتیازات معماری و هنری مسجدجامع یزد ساختمان و کاشیکاری سردر بلند و باشکوه، دو مناره زیبا، معرق‌کاری، گره‌کاری و کاشیکاری‌های هنرمندانه و ظریف همراه دو کتیبه نفیس، یکی به خط کوفی آجری و دیگری به خط ثلث سفید است؛ اما مهم‌ترین اثر تزئینی این مسجد، محراب زیبا و گرانبهای آن است. مسجدجامع یزد در سی و یکم تیر ۱۳۱۳ به شماره ۲۰۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

● مسجد‌جامع اصفهان

مسجدجامع اصفهان یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران محسوب می‌شود. محل ساخت این مسجد یکی از مکان‌های نیایشی پیش از اسلام محسوب می‌شده و گمان بر این است که پیش از ورود اعراب به ایران یک آتشکده در محل فعلی مسجد وجود داشته است. کشف یک پا ستون با تزئینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تائید می‌کند. ساخت مسجد جامع به دوره عباسیان منسوب است حتی در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده ‌است.

به طورکلی سبک معماری مسجدجامع اصفهان سبک رازی است. این مسجد طی دوره‌های تاریخ مختلف مرمت و بازسازی شده و تغییراتی در آن صورت گرفته است. آخرین بازسازی انجام شده مسجدجامع اصفهان، بازسازی بخش‌های تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی بوده‌ است. این بنا پانزدهم دی ۱۳۱۰ به شماره ۹۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

● مسجد‌جامع قزوین

مسجدجامع قزوین که به مسجدجامع عتیق و مسجدجامع کبیر معروف است از بزرگ‌ترین مساجد کشور و کهن‌ترین مسجدجامع ایران است. این بنا که به سبک چهار ایوانی است، به فرمان هارون‌الرشید سال ۱۹۲ هجری ساخته شده است. مهم‌ترین بخش این مسجد، شبستان بی‌نظیر آن است که در دوران سلجوقی ساخته شده و به نام شبستان و گنبد خمارتاشی شهرت دارد. این شبستان و گنبد آجری آن، در شمار زیباترین بناهای قرن ششم هجری محسوب می‌شود. به طور کلی تزئینات گچبری، کاشیکاری، نگارهای بدیع مارپیچی و خطاطی‌هایی به کوفی، ثلث و رقاع و ریحانی از مهم‌ترین تزئینات این مسجد به شمار می‌آیند. بنای اصلی ایوان مقابل شبستان و دو مناره آن متعلق به دوره سلجوقی و تزئینات کاشیکاری متعلق به دوره صفوی است.

● مسجدجامع ساوه

یکی از اولین مسجدهایی که در ایران ساخته شد، مسجدجامع ساوه است که از خشت و گل ساخته شده است. بنای اولیه این مسجد چهارایوانی متعلق به دوره سلجوقیان است، اما ساختمان کنونی که بسیار زیبا و باظرافت جلوه می‌کند، به دوره مغول و صفویه مربوط می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های هنری این مسجد محراب گچبری زیبا، دو کتیبه ارزشمند معرق و گنبد کاشیکاری آن است که با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده است. قسمت داخلی گنبد نیز نقوش هندسی و کاشیکاری دارد. وسعت مسجدجامع ساوه ۴۲۰۰ مترمربع است. مسجدجامع ساوه در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است.

● مسجدجامع دزفول

هرچند مسجدجامع دزفول، نخستین و قدیمی‌ترین مسجدی است که در دزفول ساخته شده، اما بر سر تاریخ ساخت آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی تاریخ ساخت این بنا را بین قرن‌های سوم و چهارم ه.ق می‌دانند.

در برخی منابع دیگر تاریخ ساخت مسجدجامع دزفول سده هفتم ه.ق ذکر شده است. اما آنچه در خصوص نخستین مسجد دزفول اهمیت دارد بازسازی و مرمت این بنا در دوره‌های مختلف است.

بنای مسجد در یک طبقه ساخته شده و دارای صحنی بزرگ است. گرچه در مسجدجامع دزفول کاشیکاری و تزئیناتی دیده می‌شود که به سبک دوره صفویه شباهت دارد؛ اما سبک معماری این مسجد الگو گرفته از معماری کاخ ایوان کرخه و معماری دوره ساسانی است. مسجدجامع دزفول به شماره ۲۸۷ ثبت ملی شده است.

● مسجدجامع سمنان

مسجدجامع سمنان یکی از مساجد کهن و ارزشمند ایران محسوب می‌شود. بر اساس نظر برخی کارشناسان، این مسجد در قرن نخست هجری روی خرابه‌های آتشکده‌ای ساخته شده است.

بنای مسجدجامع سمنان در طول زمان تغییرات بسیار و تحولات زیادی پشت سر گذاشته است. به این دلیل بنای فعلی مسجد جزو آثار دوره سلجوقی و تیموری محسوب می‌شود. مسجدجامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. این بنا به شماره ۱۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● مسجد‌ جامع نائین

یکی از بنا‌های مشهور تاریخی ایران که با الگوبرداری از مسجد پیامبر در مدینه ساخته شده، مسجدجامع نائین است. ساختمان اصلی بنا متعلق به قرن چهارم هجری است که شامل یازده طاق‌نما با سقف‌های هلالی است. از ویژگی‌های این بنا گچبری‌های هشت‌ضلعی، هندسی با عمق و گودی خاص است. همین امتیاز در هنر گچبری موجب شده این بنای ساده در شمار مساجد ممتاز اولیه اسلامی قرار گیرد. اهمیت دیگر این مسجد وجود منبر و در چوبی منبت کاری شده و گرانبهای تاریخی آن است که از نظر ظرافت‌ کار دارای ارزش صنعتی نیز است. از این مسجد با عنوان مسجد علویان هم یاد می‌شود. (تلخیصی از کتاب «پویایی نظام شهری ایران» نوشته دکتر اصغر نظریان به همراه اضافات)