مصرف می كنم, پس هستم

مصرف گرایی یكی از پدیده های اقتصادی است كه پس از انقلاب صنعتی رونق چشمگیری پیدا كرد تا جایی كه امروزه بخش لاینفكی از زندگی بشر شده است

مصرف گرایی یكی از پدیده های اقتصادی است كه پس از انقلاب صنعتی رونق چشمگیری پیدا كرد؛ تا جایی كه امروزه بخش لاینفكی از زندگی بشر شده است.

بی شك پدیده مصرف گرایی تأثیرات منفی و مخربی را نیز به جا گذاشته و می گذارد. از جمله عوارض این پدیده می توان به تحدید منابع، آلودگی های محیط زیست و فاصله اجتماعی و تشدید رفتارهای غلط فردی و اجتماعی چون اسراف اشاره كرد.

عوارض و پیامدهای مصرف گرایی در سطح جامعه را در گفت وگو با سه تن از كارشناسان اجتماعی و اقتصادی در میان گذاشتیم. دكتر فرشید سیم بر دكترای اقتصاد از دانشگاه كالستروهه آلمان و استاد دانشگاه شهید بهشتی، دكتر مصطفی مجددین استاد جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی و دكتر عباس محمدی اصل استاد جامعه شناسی در دانشگاههای تهران. متن این گفت وگو ها كه به صورت جداگانه انجام شده در ادامه از نظرتان می گذرد.

● دكتر مجددین به نظر شما چرا جامعه ما گرایش به مصرف گرایی دارد؟

- طبعاً در شرایط رونق اقتصادی و بالا رفتن قدرت خرید مردم، مصرف گرایی رواج می یابد ولی عوامل فرهنگی در تعیین حدود آن بسیار مؤثرند. آموزش مردم در جهت تشویق آنان به سرمایه گذاری و پس انداز كه معنی آن مال اندیشی و آینده نگری است و ارائه الگوهای صحیح مصرف و ایجاد زمینه های مناسب برای فعالیت های اقتصادی نیز از عوامل مهم كنترل مصرف به شمار می روند كه در جامعه ما آن چنان كه باید مورد توجه قرار نگرفته اند. رواج ارزش های مادی و در نتیجه رقابت و چشم و هم چشمی در برخورداری از رفاه مادی كه در میان رده هایی از مسئولان و مدیران جامعه در سطوح و بخش های مختلف نیز مشهود است، از جمله عوامل سوق جامعه به سوی مصرف گرایی به شمار می رود.

● چه آموزش هایی را برای كاهش روند مصرف گرایی پیشنهاد می كنید؟

- آشنا كردن مردم با واقعیت ها و قواعد اقتصادی و آموزش چه در جهت آشنا كردن مردم با چارچوب مصرف صحیح و منطقی و یادآوری مداوم پیامدهای منفی مصرف گرایی بی رویه و نیز به دست دادن الگوهای نظری و عملی مصرف متناسب با شرایط و مقتضیات ملی و بومی و پیشگامی مسئولان رده ها و بخش های مختلف جامعه در رعایت این الگوها، همچنین برنامه ریزی دقیق برای تولید داخلی و نظارت دقیق بر واردات فرآورده ها و كالاهای خارجی و نیز برنامه ریزی در جهت تشویق مردم به سرمایه گذاری در بخش های مناسب اقتصادی و اهتمام به پس انداز از جمله آموزش ها و اقدامات صحیح در جهت سوق دادن جامعه به سوی مصرف صحیح و جلوگیری از مصرف بی رویه است.

●چرا مصرف گرایی برای عده ای نوعی افتخار محسوب می شود؟

- رواج ارزش های مادی در كنار رونق نسبی اقتصادی و بالا رفتن قدرت خرید مردم یكی از عوامل مهم مصرف گرایی و افتخار به آن است. در جامعه ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رغم ماهیت و جهت گیری معنوی انقلاب، به علل مختلف كه در موارد قبلی به بخشی از آنها اشاره شد ارزش های مادی رواج یافت و ارزش های معنوی را تحت الشعاع خود قرار داد. نابهنجاریهای رفتاری، بی بند و باری های اخلاقی، مشكلات خانواده ها و جوانان، همه و همه در بخشی از مظاهر رفاه مادی كه به عنوان وسیله ای برای ارتقاء معنوی و آزاد شدن انرژی و توان افراد و خانواده ها برای اهتمام به امور معنوی باشد خود به هدفی مهم تبدیل شده و ماهیت وسیله بودن خود را از دست داده است و در چنین شرایطی مصرف بی رویه كه نشانه و نمادی از برخورداری مادی تلقی می شود افتخارآمیز به شمار خواهد آمد.

● دكتر سیم بر شما مصرف گرایی را چگونه می بینید؟

- ابتدا به ساكن باید گفت كه مصرف گرایی به صورت اخص آن در بین كشورهای صنعتی و كشورهای در حال توسعه رواج پیدا كرده و عمدتاً بعد از جنگ جهانی دوم به صورت عامل اصلی اقتصاد بعد از سفارشات كیتز كه در اواسط دهه ۱۹۳۰ نظریات خودش را ارائه داده بود رواج پیدا كرد.

كینز عمدتاً بر این تصور بود از آنجایی كه جوامع صنعتی به علت افزایش درآمد و همین طور محدودیت كالاهای عرضه شده به صورت اشباع زده ای به سوی مصرف حركت می كند، این امر سبب كاهش تقاضا و راكد ماندن ظرفیتهای تولیدی در صنایع خواهد شد كه افزایش بیكاری و افت دریافتهای مالیاتی دولت را در پی خواهد داشت، لاجرم برای جلوگیری از به وجود آمدن چنین وضعیت خطرناكی در اقتصاد صنعتی می بایست دولت دست به افزایش تقاضا از جمله افزایش مصرف عامه بزند.

این مطلب بعد از جنگ جهانی دوم جریانی را پیش آورد كه دولت و صاحبان صنایع ابتدا در كشورهای صنعتی و بعد در كشورهای در حال توسعه انسان را به عنوان یك ماشین مصرف كننده مدنظر قرار دادند تا از این رهگذر به اهداف اقتصادی كه همانا افزایش مداوم سود است نائل شوند. بنابراین مصرف اضافی چیزی جز نیازهای كاذبی نیست كه در خدمت صنایع و كشورهای صنعتی قرار بگیرد.

البته انسان نیز خود از لحاظ روانی آمادگی برای راحت طلبی، تجمل پرستی و حتی متمایز كردن خویش از افراد دیگر با در اختیار گرفتن كالاها و خدمات بیشتر دارد تا بدین وسیله شكافی بین خود و سایر گروه های درون جامعه به وجود آورده و از این شكاف برای تثبیت وضعیت اجتماعی خود استفاده كند. اگر به تاریخ جوامع مختلف نگاه كنیم، امیران و صاحبان قدرت با متمایز كردن خویش از افراد معمولی درون جامعه قویا ً این تفكر را در آنان به وجود می آورده اند كه این وضعیت خاص صاحبان قدرت لاجرم یك نعمت خدادادی بوده و بنابراین نمی بایستی مورد چند و چون قرار گیرد و از این رو حاكمیت قدرتمندان با به وجود آمدن این شكافها مستحكم تر می شد. این مطلب را تورنستن ویلن در نظریه طبقه مرفه به وضوح نشان داده است.

● به نظر شما چرا جامعه ما گرایش به مصرف گرایی دارد؟

- جامعه ما جزیی از جامعه جهانی محسوب می شود، بنابراین در طول تاریخ از لحاظ نظری و عملی، تحت تأثیر سایر جوامع است. مصرف گرایی یك پدیده اجتماعی و اقتصادی است كه از جوامع صنعتی غرب به منظور گسترش فرهنگ صنعتی غرب و همین طور به منظور استفاده های اقتصادی به اقصی نقاط جهان انتقال داده شده است. كشور ما و مردمان مشرق زمین و كشورهای خاورمیانه دارای خصایصی هستند كه به راحتی از رفتارهای مصرف گرایی غربی متأثر شده اند. اولاً این كشورها از لحاظ تاریخی به مراتب بیشتر از تاریخ كشورهای غربی قدرت دارند، بنابراین اُمرا و قدرتمندان اجتماعی این كشورها از گذشته دور شكاف بین طبقه حاكم و عامه مردم را برای مستحكم كردن پایه های حكومتی خویش، بنیاد نهادند؛ بدین ترتیب كه با ایجاد قصرها و به وجود آوردن روحیه تجمل پرستی و تظاهر به قدرتمندی عامه را مرعوب خویش می ساختند. بنابراین نشانه هایی از مصرف گرایی در ذات مردم شهرها و به خصوص در میان مردمان خاورمیانه در طول تاریخ به وجود آمده است.

به علاوه از آنجایی كه كشور های خاورمیانه به خاطر منابع غنی و گرانبها مانند نفت لاجرم از امكانات مالی نسبتاً خوبی برای گرایش مصرف گرایی در جامعه خویش برخوردار بوده اند، این دو موضوع نشان دهنده توانایی و تمایل مردم این كشورها برای پذیرش مصرف گرایی است. البته تبلیغات و سیاستهای اتخاذ شده از سوی شركتهای تولیدی بزرگ غربی، به منظور جذب منابع مالی آنان مزید بر گسترش هرچه بیشتر مصرف گرایی در بین مردم خاورمیانه شده است. بنابراین جای تعجب نسبت كه تجمل گرایی، راحت طلبی و مصرف گرایی در بین مردمان كشورهای خاورمیانه كه ما هم جزیی از آنها هستیم راحت تر از سایر كشورهای در حال توسعه اشاعه پیدا كرده است.

● مصرف گرایی چه نابهنجاری هایی را در اقتصاد خانواده به دنبال دارد؟

- از آنجایی كه مصرف گرایی برداشت بیش از اندازه هر فرد از منابع نادر و كمیاب خانواده است، لاجرم این موضوع باعث فشارهای متعددی به خانواده ها خواهد شد. آنان وادار می شوند از ضروریات اساسی خود و اندوخته ها و دریافتی های خویش به منظور ساختن آینده دست بردارند و برای همگام شدن و چشم و هم چشمی با سایرین دست به مصرف كالاها و خدمات بزنند. به ناچار می بایستی با تجاوز به حقوق سایرین منابع مورد نیاز و شرایط رفتار مصرف گرایی را هم فراهم بسازند. در این صورت است كه اخلاقیات و شئونات و احساس همبستگی افراد خانواده به یكدیگر تنزل پیدا می كند و بیگانگی و بی تفاوتی و حتی در بسیاری از موارد حسادت و دشمنی در بین افراد با گسترش روحیه مصرف گرایی رواج بیشتری پیدا كند.

در نتیجه خانواده كه باید پناهگاهی امن برای افراد آن محسوب شود، به مرور این عملكرد خویش را از دست می دهد و جای آن را از هم گسیختگی و ناامنی می گیرد كه زمینه اختلال روانی افراد جامعه را فراهم خواهد ساخت.

●آیا میان مصرف گرایی و توسعه نیافتگی اقتصادی رابطه ای وجود دارد؟

- از آنجایی كه توسعه به معنای پیشرفت های كیفی در درون جامعه محسوب می گردد و شاخص های توسعه یافتگی عمدتا عبارتند از درصد باسوادی درون جامعه، خدمات بهداشتی و رفاهی درون جامعه، ارتباطات بین افراد درون جامعه، ایجاد و تاسیسات زیربنایی و همین طور گسترش هر چه بیشتر امنیت در درون جامعه است كه مسلما برای ایجاد آنها جامعه محتاج به سرمایه های عظیمی است. ولی مصرف گرایی همانطور كه گفته شد منتهی به هدر دادن بسیاری از منابع در درون جامعه می گردد و لاجرم در وصف رواج و گسترش این روحیه منابع به حد كافی برای انجام خدمات نامبرده به جای نخواهد ماند و مصرف گرایی سدی در مقابل توسعه خواهد بود.

دیگر اینكه انسان های پیشرفته دارای تمایلات كمتر برای پذیرش روحیه مصرف گرایی خواهند بود در مقام مقایسه با انسان هایی كه دارای آموزش های كمتر و سطح اطلاعات ناكافی باشند بنابراین به راحتی می توان به زیان و ضررهای روحیه مصرف گرایی در كشورهای در حال توسعه پی برد.

●چگونه می توان گرایش به مصرف گرایی را در سطح جامعه كاهش داد؟

- هر اندازه كه در درون جامعه تبلیغات ناسالم و سطح فرهنگ عمومی در حد پایین باشد به همان اندازه نیز امكان پذیرش روحیه راحت طلبی و تجمل پرستی بیشتر است. انسان هایی كه كمتر اعتماد به نفس داشته و كمتر تعقل و تفكر در مورد نقششان در درون جامعه انجام می دهند سهل تر پذیرای روحیه مصرف گرایی در جامعه هستند، بنابراین آموزش های ابتدایی كه انسان ها را به تفكر و تعقل وادار كند و آموزش هایی كه این امكان را به انسان ها بدهد كه فرهنگ خویش را بهتر بشناسند و همین طور بالاخره آموزش هایی كه انسان ها را آماده پذیرش روحیه اتكا به نفس كند، بر اثر این آموزش ها انسان هایی بوجود خواهد آورد كه خود را كمتر مترادف با ماشین بدانند و در نتیجه دارای استقلال ذاتی بیشتری بوده و از این رو كمتر به مسائلی كه انسان را به عنوان ابزاری برای تحقق مقاصد اقتصادی فرهنگی، سیاسی دیگران قرار می دهد گرایش پیدا می كنند.

از سوی دیگر در فرهنگ عمومی كشور باید این اندیشه به یك باور عمومی تبدیل شود كه درآمد ملی وقتی حاصل می گردد كه منابع بصورت فزاینده و دائمی برای امر تولید بكار گرفته شود در آن صورت است كه می توان انتظار رشد اقتصادی را در درون جامعه داشت و منابع كافی اقتصادی برای تولید و درآمد ملی وقتی در كشور حاصل می گردد كه مقدار كمتری از آنها صرف مصرف گشته و یا بصورت ضایعات تولید از بین می رود.

از پارامترهای دیگر حفاظت از منابع، كم كردن مصرف است كه دیده ایم باز هم به فرهنگ عمومی و افزایش سطح آگاهی های مردم بستگی دارد. بنابراین اگر بتوانیم آگاهی ها و سطح فرهنگ عامه را افزایش دهیم قادر خواهیم بود هم بهره وری تولید را افزایش داده و هم از مصرف گرایی جلوگیری كرده و لاجرم از اتلاف منابع ممانعت به عمل آورده و همین امر منابع را به حد وفور برای گسترش ظرفیت های تولیدی در اختیار خواهد گذاشت.

مینو بیگی

---