خلیج فـارس گنجینه ای طبیعی

خلیج فارس بزرگترین پناهگاه موجودات دریایی به ویژه آبزیان کوچک و مکانی آرام برای گونه های مختلف است که از هزاران سال پیش تا امروز به زندگی خود ادامه داده اند

خلیج‌فارس بزرگترین پناهگاه موجودات دریایی به ویژه آبزیان کوچک و مکانی آرام برای گونه‌های مختلف است که از هزاران سال پیش تا امروز به زندگی خود ادامه داده‌اند. خلیج‌فارس دریای نیمه بسته‌ای است که با مساحتی برابر با ۴۰ هزار کیلومتر مربع از طریق تنگه هرمز به اقیانوس هند می‌پیوندد. خلیج‌فارس با وجود تمامی مشکلات محیطی و اقلیمی که بر آن حاکم است از تنوع زیستی بالایی برخوردار است. به گونه‌ای که زیستگاه ۴۰۰ تا ۴۵۰ گونه ماهی به شمار می‌آید که تعداد زیادی از آنها بهره‌برداری اقتصادی دارند. علاوه بر ماهی‌ها بیش از ۳۰۰ تا ۴۵۰ نوع دیگر آبزی نیز در خلیج‌فارس زندگی می‌کنند و این عامل باعث شده است تا خلیج‌فارس از نظر تنوع زیستی جزو مناطق کم نظیر معرفی شود که در این گزارش به شماری از آنها اشاره می‌شود.

● ماهی‌های خوراکی

در آب‌های خلیج‌فارس بیش از ۴۰۰ گونه ماهی زندگی می‌کند که تعداد زیادی از این ماهی‌ها مصرف غذایی دارند.

شیرماهی، هوور یا تن، شوریده، حلوا، شورت، سرخو، سنگسر یا دختر ناخدا، میش ماهی،‌گاریز، چمن، بیاه، راشگو، قباد، سه‌کله، صافی، و ماهی ساردین از جمله ماهی‌های خوراکی خلیج‌فارس هستند.

● ماهی‌های تزیینی

خلیج‌فارس دارای صدها گونه‌ ماهی تزیینی است که برخی از نمونه‌های آن مانند امپراتور در جهان نادر است. از دیگر ماهی‌های تزیینی می‌توان جراح دم زرد، آنتن‌دار، دلقک‌آبی، کاردینال، هامور، سقماهی، دم‌گاری، نئون، آرایشگر، صندوق‌ماهی شاخدار، خروس دریایی، پیکاسو، ملوان، چیتی، شقایق، ژله و پیکاسوی مشکی را نام برد.

● سینگو

مردم جنوب،‌ به خرچنگ سنگو یا سینگو می‌گویند. خلیج‌فارس زیستگاه انواع سینگوها است که از آن جمله می‌توان به سینگو آدمی، سینگ گلکری، سینگو شه‌یوب، یسنگ باکمال، سینگ گاری، سینگو ملا، سینگو مرجان و خرچنگی که رنگ قرمز دارد، اشاره کرد.

● میگو

یکی از محصولات پرارزش خلیج‌فارس و دریای عمان، میگو است. میگوی خلیج‌فارس از جنس پناناس است و بین ۷ تا ۱۵ سانتی‌متر طول دارد. میگو از خانواده سخت‌پوستان است که در اغلب آب‌های جهان اعم از آب شور و آب شیرین یافت می‌شود.

میگو یک منبع غذایی برای موجودات دریایی و انسان‌ها است. همانند سایر غذاهایی دریایی، میگو نیز سرشار از کلسیم،‌ فسفر، ید و پروتئین است. همچنین میگو دارای ۱۲۲ تا ۲۵۱ میلی‌گرم کلسترول است. فصل صید میگو معمولاً از امرداد تا اواسط آبان هر سال است و پس از آن چون فصل تخم‌گذاری میگو فرا می‌رسد، ممنوعیت صید آغاز می‌شود و تا اردیبهشت ادامه می‌یابد. صید میگو هرسال دو بار انجام می‌شود.

● نهنگ‌ها

۱۱ گونه از تیره بالن‌ها و وال‌ها در خلیج‌فارس زندگی می‌کنند. از جمله بزرگترین آبزی حال حاضر جهان، نهنگ آبی است که طولی بین ۲۰ تا ۳۶ متر و وزنی بین ۶۰ تا ۱۷۸ تن دارد و سرعت آن ۸ تا ۳۰ مایل در ساعت است. این نهنگ بچه‌ای به طول ۷ متر و وزن ۷ تن به دنیا می آورد که روزی ۶۰۰ لیتر شیر می‌خورد اما غذای مادر منحصر به سخت‌پوستان و پلانگتون‌ها است. نهنگ باله پشتی دومین آبزی بزرگ جهان به شمار می‌آید. این نهنگ نیز در تمامی پهنه خلیج‌فارس بویژه دهانه دریای عمان و خلیج‌ شرقی جاسک یافت می‌شود. نهنگ گوژپشت از دیگر نهنگ‌های خلیج‌فارس است که سرعتی معادل ۸ تا ۱۰ کیلومتر دارد و تیغه‌های دندانی که آن را در هر طرف ۲۷۰ تا ۴۰۰ عدد است و طول هر تیغه به ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. این نهنگ قادر است تا ۳۵ دقیقه زیر آب بماند، نهنگ خاکستری سرعت حیرت‌آوری معادل ۶۰ کیلومتر در ساعت دارد و نهنگ قاتل که بسیار نادر و کمیاب است از دیگر نهنگ‌های خلیج‌فارس به شمار می‌آید.

● لاک‌پشت‌ها

بیش از ۲۰۰ میلیون سال است که لاک‌پشت‌های دریایی در آب‌های نواحی گرمسیری و فلات قاره زندگی می‌کنند. جانوران بزرگی که انگشتان دست و پاهایشان به باله‌هایی برای شنا تغییر شکل یافته و از آنها شناگران قابلی ساخته است. پنج نوع از هشت نوع لاک‌پشت‌های دریایی که در جهان وجود دارد در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. لاک‌پشت پوزه عقابی یکی از این‌گونه‌ها است که به شدت در خطر انقراض قرار دارد. این لاک‌پشت در خلیج‌فارس از همنوعان خود در جهان کمی کوچکتر و کم‌وزن‌تر است. طول متوسط لاک‌ آنها بین ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متر و پهنای آن ۶۰ تا ۷۰ سانتی‌متر و وزن متوسط آنها ۴۰ کیلوگرم است. عمده‌ غذای آنها اسفنج‌ها، مرجان‌های نرم و حلزون‌های دریایی است. به همین علت آرواره‌های آنها به شکل منقار عقاب درآمده است. تخمگذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی از ابتدای فصل بهار شروع می‌شود و تا پایان فصل ادامه می‌یابد. لاک‌پشت‌ها معمولاً شب‌ها به ساحل می‌آیند. نرها هرگز به ساحل زادگاهشان برنمی‌گردند ولی لاک‌پشت‌های ماده پس از رسیدن به سن بلوغ که معمولاً پس از سی سالگی است برای تخمگذاری به همان ساحلی برمی‌گردند که در آن زاده شده‌اند. لاک‌پشت‌ها در نیم ساعت حدود ۱۰۰ تخم می‌گذارند. نوزادها پس از ۴۵ تا ۷۵ روز از تخم بیرون آمده و با تلاش و زحمت فراوان خود را از میان شن و ماسه‌ها به بیرون می‌کشند. طول بچه لاک‌پشت‌ها ۵ سانتی‌متر و وزن آنها کمتر از ۲۰ گرم است. نوزادها بعد از بیرون آمدن از میان ماسه‌ها به طرف روشن‌ترین افق یعنی دریا حرکت می‌کنند. مرغ‌ها و پرندگان دریایی، لاشخورها، خرچنگ‌ها از جمله دشمنان بچه لاک‌پشت‌ها هستند و قبل از رسیدن به دریا آنها را شکار می‌کنند. در دریا نیز خطرات زیادی آنها را تهدید می‌کند و فقط تعداد کمی از بچه لاک‌پشت‌ها، حدود یک درصد آنها به بلوغ می‌رسند.

● آبسنگ‌های مرجانی

آبسنگ‌های مرجانی مکان‌هایی بسیار زیبا در خلیج‌فارس هستند که شاید از نظر زیبایی، هیچ محیط طبیعی دیگری در جهان قابل مقایسه با مناطق مرجانی نباشد. صدها و بلکه هزاران موجود کوچک و بزرگ با رنگ‌های زیبا و متنوع و بسیار شگفت‌انگیز، منظره بدیع و شگفت‌آوری را در مقابل چشمان بیننده پدید می‌آورد که توصیف آن امکان ندارد.

مرجان‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: مرجان‌هایی که از خود آهک ترشح می‌کنند و به اصطلاح سفت هستند و ایجاد آبسنگ می‌کنند و دیگر مرجان‌هایی که آهکی نبوده و اصطلاحاً نرم نامیده می‌شوند. عمده مرجان‌های خلیج‌فارس از نوع آبسنگی هستند و وجود همین آبسنگ‌های مرجانی است که جلوه‌‌ای بس زیبا به طبیعت جزایر ایرانی خلیج‌فارس بخشیده است. مرجان‌ها معمولاً در تمامی نواحی دریا یافت می‌شوند ولی پراکنش انواع سخت یا آبسنگ‌ ساز محدود به مناطق کم عمق جزایر و به وسعت صدها کیلومتر مربع است. مرجان‌های خلیج‌فارس عمدتاً متعلق به دوران چهارم زمین‌شناسی هستند و بسیار جوان محسوب می‌شوند. متأسفانه مقدار زیادی از این مرجان‌ها از بین رفته‌اند که عامل آن یکی گل‌و لای موجود در رودخانه‌ها است که پس از ورود به دریا باعث مسدود شدن مجراهای تغذیه‌ای مرجان‌ها می‌شود. ایجاد اسکله‌ها یا حفاری‌های دریایی نیز باعث از بین رفتن مرجان‌ها می‌شوند. ریختن فاضلاب و آب‌های شهری، لنگر انداختن شناورهای صیادی و تجاری در اطراف جزایر که محل زیستگاه مرجان‌ها است و همچنین خرید و فروش این جانوران آبزی برای کارهای تزیینی و استفاده دارویی از آنها از دیگر عوامل نابودی این جانوران بی‌نظیر دریایی است.

● مروارید

صید صدف مروارید‌ساز در آب‌های خلیج‌فارس از دیرباز پیشه ساحل‌نشینان هرمزگانی بوده است.

ارزش بالای اقتصادی، اشتغالزایی و کاربرد صدف در صنعت جواهرسازی و صنایع دستی دریایی مهمترین مزیت صید صدف مرواریدساز است. حدود ۸۰ درصد مروارید طبیعی و با کیفیت جهان تا قبل از سال ۱۳۳۹ هجری شمسی در آب‌های خلیج‌فارس صید می‌شد و بندر لنگه پس از بحرین دومین مرکز صید و صادرات مروارید و پوسته صدف مرواریدساز در خلیج‌فارس بود جزایر لاوان، شیدرو، هندورابی، کیش و بنادر نحیلو، چیروییه، میچائیل از مهمترین صیدگاه‌های صدف مرواریدساز در محدوده آب‌های شهرستان بندر لنگه است که البته به علت کاهش شدید ذخایر صدف مرواریدساز صید این آبزی در چند سال اخیر در آب‌های استان هرمزگان در خلیج‌فارس ممنوع شده است.

● دلفین

دلفین‌ها که در زبان فارسی به آنها تخس هم می‌گویند، باهوش‌ترین حیوان آبزی به شمار می‌رود. دلفین‌ها در بیشتر قسمت‌های خلیج‌فارس بویژه در آب‌های تنگه هرمز و آب‌های بین جزایر دیده می‌شوند. یکی از انواع دلفین‌ها به نام پوریوبز در جنگل‌های حرا به طور دائم زندگی می‌کند و دلفین‌های بینی‌ بطری در جنوب جزیره قشم و در مجاورت جزیره هنگام و سالارک و هرمز زندگی می‌کنند و از گونه‌های بومی منطقه نیز محسوب می‌شوند. علاوه بر اینها تا اوایل نیمه نخست تابستان دلفین‌های گوژپشت در مجاورت قشم دیده می‌شوند و این گونه‌ها مهاجر آب‌های خلیج‌فارس هستند و ۵ تا ۶ ماه در این آب‌ها می‌مانند. از دیگر دلفین‌های خلیج‌فارس دلفین سیاه است که گونه‌ای از نهنگ‌های خلیج‌فارس است که رنگ تیره بدن، آن را از سایر گونه‌ها دلفین‌ها جدا می‌سازد.

● کوسه‌ها

کوسه‌ها جزیی از ماهیان غضروفی هستند که در خلیج‌فارس و دریای عمان دارای ۱۹ گونه در قالب چهار خانواده عمده هستند. کوسه‌ها حلال گوشتند و از ۴۰۰ گونه شناسایی شده در دنیا ۲۰ گونه مهاجم هستند که از این میان نیز فقط سه گونه به نام‌های ببری، سفید و ماکو اشتباهی به انسان حمله می‌کنند که خوشبختانه این گونه‌ها در خلیج‌فارس وجود ندارد. کوسه‌ها از قدیمی‌ترین گونه‌های آبزی جهان هستند که به ندرت دستخوش تغییر شده‌اند، و امروزه این‌گونه در خلیج‌فارس به دلیل صید بی‌رویه با خطر انقراض روبرو شده است. از انواع کوسه‌ها می‌توان کولی‌بیلی، کولی سیاف یا کولی اره‌ای، که این کوسه ماهی در جلو سرش یک اره دو سر تیز و برنده و خطرناک به طول دو متر دارد و طول خود این کوسه ۶ تا ۸ متر است. کولی گرگ، کولی گربه، کولی سیاه‌گوش، کولی کر، کوسه ماهی سرچکشی، کولی نادی، کولی سهره سرخ و کولی گرسنه را نام برد.

کوسه ماهیان علاوه بر تعادل اکولوژیکی دریاها، مصارف مختلفی در جهان دارند. پوست کوسه در برخی کشورها مصرف غذایی دارد اما بیشتر پوست کوسه‌ها در تهیه چرم استفاده می‌شود.

از چرم کوسه نیز در تهیه وسایل لوکس مانند کیف‌دستی، کفش، چکمه، بند ساعت، جاکلیدی، جلد هفت‌تیر و دسته چاقو استفاده می‌شود. همچنین از کبد این آبزی علاوه بر استخراج ویتامین A برای تهیه روغن استفاده می‌شود. تعدادی از کوسه‌ها پوست با ارزشی دارند، در حالی که گوشت آنها بی‌ارزش است. از طرف دیگر گوشت برخی از کوسه‌ها مانند کوسه باله‌کوتاه در بازار از ارزش بالایی برخوردار است.

از دندان‌های کوسه استفاده تزیینی و از غضروف آن استفاده دارویی می‌شود. باله کوسه صادراتی است و سوپ باله از گرانترین غذاها در جنوب شرق آسیا است. استخراج مواد چربی از کوسه برای تهیه مواد آرایشی یا تهیه نخ بخیه از باله کوسه از دیگر کاربرد آن در صنعت است.

گزارش: سارا چشم‌براه