نگاهی به اعمال عبادی و عرفانی ماه مبارك رمضان

ماه رمضان از دیدگاه اسلام, ماهی است كه منتسب به پروردگار منان می باشد و هر كسی حرمت این ماه را نگه دارد, طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود اما در نزد سالكان و طی كنندگان راه عرفان, اولین ماه سال خود سازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می باشد در این باب روایات فراوانی وارد گردیده است

ماه رمضان از دیدگاه اسلام، ماهی است كه منتسب به پروردگار منان می‏باشد و هر كسی حرمت این ماه را نگه دارد، طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالكان و طی كنندگان راه عرفان، اولین ماه سال خود سازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می‏باشد. در این باب روایات فراوانی وارد گردیده است.

●بهار قرآن و عرفان

ماه مبارك رمضان، نهمین ماه هجری قمری و مهمترین و شریفترین ماه‏های سال است ودر نزد پیروان ادیان الهی و توحیدی، به ویژه دین حنیف ابراهیمی در جزیرهٔ العرب، از اعتبار و موقعیت ممتازی برخوردار بود و در دین اسلام نیز ارزش و بهای مضاعفی پیدا كرد و علاوه بر وجوب روزه در این ماه شریف، بنا برتصریح قرآن مجید، شب قدر در آن واقع شد و خود قرآن نیز در این شب یك جا بر رسول خدا(ص) نازل گردید و اصولاً ماه رمضان از دیدگاه اسلام، ماهی است كه منتسب به پروردگار منان می‏باشد و هر كسی حرمت این ماه را نگه دارد، طبعاً مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالكان و طی كنندگان راه عرفان، اولین ماه سال خود سازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می‏باشد. در این باب روایات فراوانی وارد گردیده است.

پیامبراكرم(ص) در عظمت و شرافت این ماه عزیز، در خطبه معروف خویش فرمود:

«ایها الناس! انه قد أقبل الیكم شهر الله بالبركهٔ و الرّحمهٔ و المغفرهٔ، شهر هو عند الله افضل الشهور، و ایامه افضل الأیام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته افضل الساعات، و هو شهر دعیتم فیه الی ضیافهٔ اللّه، و جعلتم فیه من اهل كرامهٔ الله...؛ (۱) یعنی: مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و بخشش گناهان نزدیك است؛ ماهی كه نزد خدا برترین ماه‏ها، روزهایش برترین روزها، شب‏هایش بهترین شب‏ها و ساعت‏های آن بهترین ساعت‏ها است؛ ماهی كه در آن به میهمانی خدا د عوت شدید و شما را در این ماه از كسانی قرار داده‏اند كه شایسته كرامت خدا هستند...»(۲)

عبدالله بن عباس از پیامبراكرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان و فواید بی شمار آن برای امت اسلام، روایتی نقل كرده است، كه انسان را به شگفتی وامی‏دارد. آن حضرت در فرازی از این حدیث شریف فرمود: «و ان لله تعالی فی آخر كلّ یوم من شهر رمضان عند الافطار ألف ألف عتیق من النّار، فاذا كانت لیلهٔ الجمعهٔ و یوم الجمعهٔ، أعتق فی كلّ ساعهٔ منهما ألف ألف عتیق من النّار، و كلّهم قد استوجبوا العذاب، فاذا كان فی آخر یوم من شهر رمضان أعتق الله فی ذلك الیوم بعدد ما أعتق من اوّل الشّهر الی آخره؛(۳) خداوند متعال در آخر هر روز از ماه رمضان، به هنگام افطار یك میلیون نفر را و در شب جمعه و روز جمعه (در این ماه شریف) در هر ساعت، یك میلیون نفر را كه همگی سزاوار آتش جهنم‏اند، از آتش آزاد می‏كند و هنگامی كه آخرین روز ماه رمضان فرا رسد، در أن روز به تعداد كسانی كه از اول تا أخر ماه رمضان آزا د كرده است، بندگان گناهكار خویش را از آتش جهنم آزاد می‏كند.»

امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) در حدیثی فرمود: نگویید رمضان؛ زیرا نمی دانید رمضان چیست؛ و اگر كسی گفت، باید برای كفاره آن، صدقه دهد و روزه بگیرد. بلكه همانطوری كه خداوند متعال فرموده است بگویید: ماه رمضان.(۴)

فضیلت و موقعیت ماه مبارك رمضان، بیش از آن مقداری است كه ما بتوانیم در این مقال بیان كنیم و بدین جهت به همین مقدار بسنده كرده و در این جا تنها به برخی از اعمال عبادی و عرفانی آن اشاره می‏كنیم: الف - پیش از ورود به ماه مبارك رمضان:

آمادگی ورود به ماه خدا و پیدا كردن لیاقت و صلاحیت روحی و روانی جهت حضور در ضیافت الهی در این ماه عزیز، بسیار مهم وقابل توجه است و مؤمنان و عارفان نباید ازآن غافل بمانند. در این باب توصیه و تذكرهایی از سوی معصومین و اولیای ما وارد شده است كه به برخی از آن‏ها اشاره می‏كنیم:

۱- باید روح وروان خود را با دعا، استغفار، تلاوت قرآن كریم، توبه و انابه پذیرای این مهمانی بزرگ بنماییم. عبدالسلام بن صالح هروی، معروف به ابا صلت گفت: در آخرین جمعه ماه شعبان برمولایم امام رضا(ع) وارد شدم و آن حضرت درباره ورود به این ماه و آمادگی درك آن، به من چنین فرمود: یا اباالصلت انّ شعبان قد مضی اكثره و هذا آخر جمعهٔ فیه، فتدارك فیما بقی تقصیرك فیما مضی منه، و علیك بالاقبال علی مایعنیك، و اكثر من الدعاء والاستغفار و تلاوهٔ القرآن، و تب الی اللّه من ذنوبك، لیقبل شهر رمضان الیك و انت مخلص للّه عزّوجلّ، ولا تدعن امانهٔ فی عنقك الا ادیتها، وفی قلبك حقدا علی مؤمن الا نزعته، ولا ذنباً انت مرتكبته الا اقلعت عنه، واتق الله و توكل علیه فی سرك امرك و علانیتك " ومن یتوكل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره قد جعل لكل شی‏ء قدرا "(۵) و اكثر من ان تقول فیما بقی من هذا الشهر:"اللهم ان تكن غفرت لنا فیما مضی من شعبان فاغفر لنا فیما بقی منه " فان اللّه تبارك و تعالی یعتق فی هذا الشهر رقابا من النار لحرمهٔ شهر رمضان(۶)

ای ابا صلت! بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است؛ كوتاهی گذشته خود را در این ماه جبران كن، بسیار دعا و استغفار كن و خیلی قرآن بخوان؛ و از گناهانت توبه كن، تا وقتی ماه رمضان می‏آید مخلص برای خدا باشی و هیچ امانتی بگردنت نباشد مگر این كه آن را رد كنی و هیچ كینه‏ای از مؤمنی در دلت نباشد مگر این كه آن را از بین ببری و از هر گناهی كه انجام می‏دهی، دست برداری، تقوای خدارا پیشه كن و در نهان و آشكارت به او توكل كن " و كسی كه به خدا توكل كند برای او كافی خواهد بود " و در باقی مانده این ماه، این دعا را زیاد تكرار كن: " خدایا ! اگر در این مدت كه از شعبان گذشته، مارا نبخشیده‏ای، در مدتی كه از آن مانده است مارا بیامرز" زیرا خداوند متعال به احترام ماه رمضان، در این ماه افراد زیادی را از آتش رها می‏كند.(۷)

از امام علی بن ابی طالب(ع) نیز روایت شده است: علیكم فی شهر رمضان بالاستغفار والدعاء، اما الدعاء فیدفع عنكم البلاء، واما الاستغفار فیمحو ذنوبكم.(۸)

۲- وصل شعبان به رمضان‏

می‏توان با روزه گرفتن آخرین روزهای ماه شعبان، این ماه را به ماه رمضان وصل و ثواب روزه هردو ماه را دریافت كرد. از امام جعفر صادق (ع) روایت شد: من صام ثلاثه ایام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان، كتب اللّه له شهرین متتابعین؛(۹)هركه سه روز آخر ماه شعبا ن را روزه بگیرد و آن را به روزه ماه رمضان وصل نماید، خداوند متعال ثواب دوماه روزه پشت سرهم (هردو ماه شعبان و رمضان) را برای وی منظور می‏نماید.

۳- خواندن دعاهای وارده‏

سید بن طاووس (ره) در اقبال الاعمال گفت: ما از طرق متعدد به این روایت دسترسی پیدا كردیم كه امام صادق(ع) در آخرین شب ماه شعبان و در شب اول ماه رمضان، این دعا را می‏خواند: اللهم انّ هذا الشهر المبارك، الذی انزلت فیه القرآن، وجعلته هدی للناس و بیّنات من الهدی والفرقان قد حضر، فسلمنا فیه و سلمنا منه، و سلمه لنا و تسلمه منا، فی یسر منك و عافیه...(۱۰)

۴- زیارت امام حسین(ع)

براساس روایات متعدد، زیارت حضرت اباعبد الله الحسین(ع) در این ماه عظیم ثواب فراوانی دارد. از جمله در روایتی از امام جعفر صادق(ع) آمده است: زیارت امام حسین(ع) در یكی از شب‏های اول، پانزده و آخر ماه رمضان، موجب عفو و ریزش گناهان انسان می‏گردد و ثواب ح ج و عمره را برای وی در پی خواهد داشت.(۱۱) و در حدیثی دیگر فرمود: من زار قبر الحسین(ع) فی شهر رمضان و مات فی الطریق، لم یعرض و لم یحاسب و یقال له: ادخل الجنه آمنا؛(۱۲) هركه قبر اباعبدالله الحسین(ع) را در ماه رمضان زیارت كند و در این راه بمیرد (در روز قی امت) جلویش گرفته نمی‏شود و از او بازخواست نمی‏گردد و به وی گفته می‏شود: با كمال امنیت و آرامش وارد بهشت شوید.

۵ - شناخت هلال رمضان‏

یكی از وظایف مؤمنان و روزه گیران شناخت هلال رمضان است، تا روز بعد را به عنوان اولین روز ماه مبارك رمضان روزه بگیرند. برای شناخت هلال رمضان، راه‏های فنی و روایی مختلفی وجود دارد كه در این بحث، جای پرداختن به آن‏ها نیست. برخی از علما و دانشمندان شیعه ، از جمله سید بن طاووس(ره) در الاقبال و شیخ كلینی(ره) در الكافی به بعضی از آن‏ها اشاره كرده‏اند.(۱۳)

۶- دعای رؤیت هلال‏

از سنت‏های رایج مؤمنان در آخرین دقایق آخرین روز ماه شعبان، رؤیت هلال رمضان و خواندن دعای مأثوره است. در این باره دعاهای زیادی وارد شده است. از جمله این دعاء كه از رسول خدا(ص) روایت شده است: اللهم اهله علینا بالامن والایمان، والسلامهٔ والاسلام، والعا فیهٔ المجلله ودفع الاسقام، والرزق الواسع، والعون علی الصلاهٔ والصیام والقیام و تلاوهٔ القرآن . اللهم سلمنا لشهر رمضان، و تسلمه منا و سلمنا فیه، حتی ینقضی عنا شهر رمضان، و قد عفوت عنا و غفرت لنا و رحمتنا.(۱۴)

ب - اعمال مشترك ماه مبارك رمضان

۱- خواندن دعا و مناجات‏

دعاها و مناجات فراوانی ازامامان معصوم(ع) در این ماه وارد شده است كه به طور مشترك در تمامی این ماه می‏توان خواند. مانند دعای: اللهم ارزقنی حج بیتك الحرام...، پس از هر نماز واجب؛ دعای: یا علی یا عظیم، یا غفور یا رحیم...؛ پس از هر نماز واجب؛ دعای: الل هم ادخل علی اهل القبور السّرور...، پس از هر نماز واجب و دعای: اللهم لك صمت و علی رزقك افطرت و علیك توكلت فتقبل منی، به هنگام افطار.(۱۵)

۲- خواندن قرآن‏

ماه رمضان، ماه نزول قرآن است. بدین لحاظ سفارش فراوان در خواندن قرآن و تدبر وتفكر در آن شده است و چه خوب است كه مؤمنان در هرچند روز، و حتی در هرروز یك ختم قرآن نمایند. امام محمد باقر(ع) در روایتی فرمود:لكل شی‏ء ربیع، و ربیع القرآن شهر رمضان؛(۱۶) برا ی هرچیزی بهار است، و بهار قرآن ماه رمضان می‏باشد.

برخی از ائمه اطهار(ع) در این ماه، چهل ختم قرآن و حتی گاهی زیادتر از آن انجام می دادند.(۱۷)

۳- ذكر استغفار و گفتن "لا اله الا الله" و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد(ص).(۱۸)

۴- صدقه دادن و افطار دهی به روزه داران، اگر چه به چند دانه خرما و یا شربتی از آب باشد. پیامبر اكرم(ص) در روایتی فرمود: من فطر فی هذا الشهر مؤمنا صائماً، كان له بذلك عند اللّه عزّو جلّ عتق رقبهٔ مؤمنهٔ، و مغفرهٔ لما مضی من ذنوبه. فقیل: یا رسول اللّه لیس كلن ا نقدر ان نفطر صائما؟ فقال: انّ اللّه تبارك و تعالی كریم یعطی هذا الثواب منكم من لم یقدر الاّ علی مذقهٔ من لبن یفطر بها صائماً، او شربهٔ من ماء عذب، او تمیرات لایقدر علی اكثر من ذلك.(۱۹)

نویسنده: سید تقی واردی

پی‏نوشت‏ها:

- ۱. الاقبال بالاعمال الحسنه (سید بن طاووس)، ج‏۱، ص ۲۶.

۲. ترجمه المراقبات (میرزا جواد ملكی تبریزی)، ص ۲۱۱؛ مفاتیح الجنان (شیخ عباس قمی)، فضیلت ماه رمضان.

۳. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۲۴.

۴. همان، ص ۲۸.

۵. سوره طلاق، آیه ۳۶.

۶. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۲.

۷. ترجمه المراقبات، ص ۱۹۰.

۸. الكافی (شیخ كلینی)، ج ۴، ص ۸۸ ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۶۹.

۹. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۳.

۱۰. همان، ص ۴۳.

۱۱. همان، ص ۴۶.

۱۲. كامل الزیارات - ابن قولویه - ص ۵۴۶.

۱۳. الكافی، ج ۴ ص ۷۸ ؛الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۵۶.

۱۴. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۶۲ ؛ الكافی، ج ۴، ص ۷۰؛ من لایحضره الفقیه - شیخ صدوق - ج ۲،ص ۹۶.

۱۵. مفاتیح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج ۱، ص ۲۴۶.

۱۶. الكافی، ج ۲، ص ۶۳۰.

۱۷. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۲۳۱.

۱۸. مفاتیح الجنان، اعمال مشترك ماه رمضان ؛ترجمه المراقبات، ص ۲۴۳.

۱۹. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۳۸ ؛ترجمه المراقبات؛ ص ۲۸۰؛ المحاسن - البرقی - ج ۲،ص ۳۹۶.

۲۰. وقایع الایام ( شیخ عباس قمی)، ص ۱۵؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج ۱،ص ۴۶؛ ترجمه المراقبات، ص ۲۶۷.

۲۱. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۴۵.

۲۲. همان، ص ۲۳۰.

۲۳. الصحیفه السجادیه (ابطحی)، ص ۳۱۳.

۲۴. نك: الكافی ( شیخ كلینی)، ج ۲ ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه (سید بن طاووس)، ج‏۱، از ص ۳۱۳ الی ۳۸۷ ؛ مفاتیح الجنان (شیخ عباس قمی)، اعمال شب بیست و یكم ماه رمضان ؛ وقایع الایام (شیخ عباس قمی)، از ص ۳۸ الی ۴۵.

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام ، شماره ۲۸۶

---