فضا سازی قدرتمند یک آسایشگاه

نگاهی به فیلم «پا برهنه در بهشت» ساخته بهرام توکلی

فیلم «پا برهنه در بهشت» بیشتر نیروی خود را از مضمون جذابش می‌گیرد. داستان یک روحانی که به آسایشگاه بیماران ایدزی می‌رود تا به آنها روحیه بدهد موضوع جالب و جذابی است. اما در مقابل پرداخت فیلمنامه و اجرای سینمایی آن به قدرت موضوع آن نیست.

عامل جذابیت فیلم در راستای موضوع جذابش در شخصیت یک روحانی به نام یحیی (هومن سیدی) متبلور شده است. یحیی شخصیت آرام و مثبتی دارد او هرگز خود را برتر و بی‌گناه‌تر از بیماران آسایشگاه نمی‌داند. با آنها همدم و همدل می‌شود اتفاقا صحنه‌های دیدنی فیلم در ارتباط با همین برخوردهای یحیی شکل می‌گیرد.

به یاد بیاوریم ارتباط صمیمانه و دیدنی او را با بیمار پر حرفی به نام شاهو (افشین هاشمی) که بعد یحیی زن او را راضی می‌کند که به دیدارش بیاید و دم آخری به او آرامش و امید بدهد، صحنه ملاقات شاهو و زنش بسیار دیدنی است اینسرت‌هایی از دست شاهو که به دست زنش نزدیک می‌شود و شیرینی را کنار دست او می‌گذارد آمیزه‌ای است از شادی و تردید و محبت و غم که این احساسات متناقض با زبان تصویر به خوبی در هم آمیخته شده‌اند.

هر چند یحیی در طول فیلم نقش مثبت و فعالی در بازگرداندن روحیه بیماران دارد اما گاه سکوت و آرامش او تعبیر به انعفال می‌شود مثل صحنه‌ای که دکتر آسایشگاه (امین تارخ) مرتب به بیماران حمله می‌کند ولی یحیی هیچ واکنش دفاعی قابل توجهی انجام نمی‌دهد.

نکته مهم دیگر در مورد شخصیت یحیی آن است که او بیشتر شبیه روحانیون مسیحی است تا روحانیون مملکت خودمان یعنی اگر جای یحیی را با یک کشیش عوض کنیم هیچ فرقی نمی‌کند.

در صورتی که یک روحانی که متعلق به این آب و خاک است باید مشخصات و فردیت خاص خودش را داشته باشد. این مشکل وقتی پررنگ‌تر می‌شود که برخی از جملات متفکران مسیحی را از زبان یحیی می‌شنویم مثل جمله: «چیزی روی زمین نیست که نتوان در آن نشانه‌ای از مصیبت آدمی و فیض خدایی یافت».

این جمله قطعه ۵۶۲ از اندیشه‌های پاسکال درباره مسیحیت است که این جمله را عینا در پایان فیلم «خاطرات یک کشیش روستا» (روبربرسون) از زبان کشیش به هنگام مرگ می‌شنویم. واقعا حیف است که ما به جای تعالیم خودمان از زبان یک روحانی اندیشه‌های پاسکال را نقل کنیم.

به هر حال با وجود برخی از ضعف‌هایی که در پرداخت شخصیت یحیی می‌بینیم او کاراکتر دلنشینی دارد و شاید برای جذاب بودن شخصیت او همان ارتباط دیدنی با شاهو و گریه انتهایی‌اش زیر برف اکتفا کند.

دکتری که مسوول آسایشگاه است هم یکی از شخصیت‌های اصلی فیلم «پا برهنه در بهشت» محسوب می‌شود. دکتر از شخصیت‌پردازی قابل توجهی برخوردار است. او کاراکتر عجیب و پیچیده‌ای دارد. او از طرفی بیماران آسایشگاه را گناهکارانی می‌خواند که باید بار گناهانشان را سبک کنند تا شاید روزنه‌ای از رحمت خداوند بر آنها گشوده شود و از سویی دیگر در انتهای فیلم معلوم می‌شود که خود دکتر دو سال است که بیمار شده و اصولا دیگر اعتقادی به خدا ندارد. شاید این مساله تعبیر به تناقض بشود ولی به یاد داشته باشیم در فیلمنامه‌نویسی خصلت‌های متناقض‌نما از ویژگی‌های شخصیت‌های پیچیده و دیدنی است.

اینجا هم صحبت‌های اولیه دکتر مبنی بر گناهکار بودن بیماران، عقده‌گشایی فردی به نظر می‌آید که از همین بیماران مبتلا به بیماری شده است.

فیلم با وجود آنکه داستان یکنواختی در فضای محدوده یک آسایشگاه دارد و تا به انتهای فیلم نوسان چشمگیری در فیلمنامه رخ نمی‌دهد ولی تماشاگر را تا به انتها و با اشتیاق دنبال خود می‌کشاند.

فیلمنامه «پا برهنه در بهشت» بیشتر به شخصیت‌ها متکی است تا حوادث، و بخش اصلی جذابیت فیلم همانطور که ذکر شد شخصیت‌های آن هستند.

فضاسازی قدرتمند فیلم هم از نقاط قوت آن است فضای تیره و تار آسایشگاه همراه با فیلمبرداری دیدنی حمید خضوعی ابیانه که لحظاتی را با دوربین روی دست فیلمبرداری کرده و گاه از نماهای مورب و نماهایی با دوربین ویدئویی و به شیوه سیاه و سفید استفاده می‌کند بسیار فضای فیلم را ملتهب و مخوف کرده است.

از آنجایی که فیلمنامه اوج و فرود چندانی ندارد توکلی با ساختار متفاوتی که به فیلم خود داده سعی کرده از خسته کننده شدن فیلم جلوگیری کند برخی تمهیدات مثل نماهای مورب یا صحنه‌های متفاوت اسلوموشن (حرکت آهسته) بسیار موفق هستند ولی برخی از تمهیدات مثل تصاویر سیاه و سفید دوربین ویدئویی آنقدر در طول فیلم تکرار می‌شوند که تماشاگر را خسته می‌کنند.

شاید فضای سیاه و مخوف آسایشگاه به عقیده عده‌ای ناامیدکننده به نظر بیاید اما توکلی در «پابرهنه در بهشت» نشان می‌دهد که در چنین آسایشگاه مخوفی هم خداوند بندگانش را حتی در بدترین شرایط فراموش نمی‌کند صحنه‌ای که خداوند درخواست شاهو را برآورده می‌کند و پیکر او را در زیر بارش برف منتقل می‌کنند نشان از همین مساله دارد و از صحنه‌های تاثیرگذار فیلم است.

در مجموع «پا برهنه در بهشت» فیلم خوبی است اما خالی از ضعف نیست مشکل اصلی فیلم به فیلمنامه آن باز می‌گردد که طبق گفته کارگردان بیشتر آن از قبل آماده نبوده و حاصل اتودهای بازیگران است. همین مساله باعث مغشوش شدن برخی از بخش‌های فیلمنامه شده است در صورتی که اگر کارگردان با فیلمنامه‌ای آماده و به دقت بررسی و مشاوره شده سر صحنه فیلم می‌آمد شاید ضعف‌های کنونی به چشم نمی‌خوردند.

حسین آریانی