شیخ بهایی ادیب نابغه جهان اسلام

آنگاه که غربیان از دانشمندان و بزرگانی چون داوینچی سخن می گویند و مباهات می ورزند که چگونه در کنار خلق آثاری هم چون «لبخند ژوکوند» در دیگر علوم مثل هندسه و معماری, شهرسازی و تبحر داشته اند, لازم است که ما مسلمانان نیز در کنار افتخار آنان, به اندیشه مندان, دانشمندان و بزرگان علامه و ذوفنون و فرهیخته ای هم چون شیخ بهایی ببالیم

آنگاه که غربیان از دانشمندان و بزرگانی چون داوینچی سخن می گویند و مباهات می ورزند که چگونه در کنار خلق آثاری هم چون «لبخند ژوکوند» در دیگر علوم مثل هندسه و معماری، شهرسازی و... تبحر داشته اند، لازم است که ما مسلمانان نیز در کنار افتخار آنان، به اندیشه مندان، دانشمندان و بزرگان علامه و ذوفنون و فرهیخته ای هم چون شیخ بهایی ببالیم.

او که در بسیاری از علوم اعم از ریاضی و معماری و ادبی و... استادی کامل بوده و در پاره ای موارد هم این علوم را به کمال رسانده است، به گونه ای که کثرت آثار و خلق حدود یکصد کتاب و رساله در علومی هم چون سیاست، حدیث، ریاضی، طب، منطق، فلسفه، اخلاق، نجوم، شهرسازی و ادبیات مبین و گواه این ادعاست که نگاهی همراه با دقت و امعان نظر به آثار ایشان این موضوع را اثبات خواهد کرد که دانش و هنر دو گوهر گران بهایی هستند که با هم پیوند بسیار نزدیکی دارند و شیخ بهایی، دانش و هنر را به خدمت آرمان های دینی گرفت و به راستی که نمونه ای شاخص از هنر متعهد بود و بی جهت نیست که هر گاه سخن از شیخ بهایی به میان می آید ذهن و فکر انسان بسیاری از امور را مرور می کند؛ از یک طرف ذهن به سوی شهر اصفهان می رود و از هنرنمایی هایی هم چون روشن شدن گرمابه به وسیله یک شمع و گرم شدن آب داخل آن یاد می کند که هنوز از مجهولات آن برای کمتر کسی کشف شده است و از طرف دیگر ذهن انسان ابداعات و مکاشفات نجوم و ستاره شناسی را به ذهن می آورد و از آن طرف هم کتابی چون اربعین در ذهن انسان تداعی می کند که شیخ بهایی احادیثی از رسول و ائمه معصومین (علیهم السلام) را نقل کرده است و از آن سوی هم کتاب گران قدر «کشکول» در اذهان پدیدار می گردد که به صورت جنگ است و در آن اشعار و نثرها و نیز حکایت جالب و شنیدنی کنار هم جمع شده اند که خواندن آنها بسیار زیبا و دوست داشتنی و مفید و جان بخش است، اما در این مقال کوتاه جنبه های ادبی شیخ بهایی مورد ارزیابی و بررسی قرار می گیرد.»

نگاه ژرف اندیشانه به کتب و آثار جاودان باقی مانده شیخ بهایی در دو زمینه نثر و نظم که علاوه بر زبان عربی و فارسی به زبان ترکی هم می باشد، از او ادیبی برجسته ساخته و تصویر و نام او را در آسمان زلال ادب جاودان و ماندگار ساخته است. هر چند اشعارش عمدتا شامل رباعیات، مثنویات و غزلیات است، اما غزلیات او آثاری بدیع است، زیرا عمدتا به شیوه «فخرالدین عراقی» و حافظ سروده شده است، غزل مشهور «شراب روحانی» او با مطلع:

ساقیا بده جامی ز آن شراب روحانی

تا دمی برآسایم زین حجاب جسمانی

یادآور غزلیات ناب حافظ است و به راستی می توان در ادبیات زیبای آن جای پای سعدی و حافظ عزیز را به صراحت یافت زیرا که وزن و قافیه به گونه ای است که بر مطالع بلند حافظ منطبق می گردد.

عمده مضامین مورد استفاده در غزلیات شیخ بهایی تصوف و عرفان و زهد است، ضمن این که رباعیات منقول ایشان یادآور رباعیات «ابوسعید ابی الخیر» و «خواجه عبداله انصاری» است. در مثنوی متأثر از «مولانا» است، آن سان که مثنوی «نان و حلوا» هم وزن و «نان و پنیر» هم وزن و هم محتوای مثنوی معنوی مولاناست، «شیر و شکر» او هر چند که ابیات آن محدود است اما رگه هایی از معارف و حکم و مواعظ را در خود جای داده است.

از مجموع اشعار شیخ بهایی چنین مستفاد می گردد که شعر برای شیخ هدف نبوده و آن را برای گریز از اشتغالات روحی در شرایط خاص می سروده است و از طرفی شعر را مأمنی برای فرار از تعلقات فکری و درونی خویش می انگاشته که در جدال با امور جاریه به هر کس دست می دهد. مخمس مشهور ایشان با مطلع:

تا کی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه

از زیباترین احساسات درونی دانشمندی در اوج مکاشفات علمی و مجادلات فقهی و حوزوی روایت دارد که زمانی را با دل خویش خلوت گزیده و عواطف و عشق درونی خویش را در قالب الفاظی ناب به صفحه سپید کاغذ می ریزد.

شیخ بهایی در سرودن اشعار عربی هم شاعری زبردست و کارآمد است. معروف ترین و مهم ترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوز و الامان فی مدح صاحب الزمان(عج)» در شصت و اندی بیت هر گونه شبهه را در دوازده امامی بودن ایشان رد می کند.

ناگفته نماند که داستان های زیادی از زبان شیخ بهایی و در قالب مثنوی ذکر شده که اکثر این داستان ها شیرین و سهل و ساده و روان است که حکایت منقول منظوم ایشان در «نان و حلوا» مؤید این موضوع است، ضمن این که ایشان در مثنوی های خویش مضامین حکمی شیرینی را بیان می دارند دو بیتی عربی شیخ که بیشتر ناظر به شوق او به زیارت روضه و قبور مقدس معصومین است از لطافت و شیوه ای خاص برخوردار است. بخش مهمی از اشعار عربی شیخ لغز و معماست و از لحن و نوع نگارش ایشان پیداست که وی مهارت خاصی در طرح لغز و معما داشته اند، ضمن این که این عالم بزرگ نمونه هایی از نثر هم دارد که از آن جمله می توان به «گربه و موش» و «رساله صددانش و هوش» و... اشاره کرد که همگی موارد ذکر شده حاکی و راوی از هوش و استعداد وافر ایشان در عرصه های گوناگون بشری است و بی جهت نیست که او را سرآمد دانشمندان و مایه مباهات و افتخار ایرانیان و همه مسلمانان دانسته اند.

در پایان ذکر این نکته هم ضروری است که مقوله طنز هم از جمله موضوعاتی است که در اشعار شیخ می توان یافت، فی المثل در مثنوی «نان و حلوا» با تمثیلاتی که جنبه هزل و طیبت دارد. خطاب عتاب آمیزی به جمع کنندگان اسباب دنیا که از تحصیل اسباب عقبی محروم مانده اند می سراید .

علی خوشه چرخ آرانی