مجموعه ارگ, حافظه تاریخی تهران قدیم

مجموعه تاریخی ارگ تهران ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی کشور است که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می شود

‌مجموعه تاریخی ارگ تهران ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی کشور است ‌که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می شود. بر اساس شواهد تاریخی، افغان ها پس از ‌تصرف تهران در سمت شمال این محوطه پلی ساختند که در مقابل آن دروازه‌ای احداث شد که آن را ارگ ‌نامیدند. در زمان آغا محمد خان قاجار، ارگ تقریبا در شمال تهران قدیم قرار داشت و یک طرف آن به حصار ‌شهر و طرف دیگرش متصل به شهر بود، اما در سال های بعد و با توسعه شهر تهران و ایجاد خیابان های ‌جدید، ارگ در نقطه مرکزی تهران قرار گرفت. ‌ارگ تهران و بعضی از ساختمان های داخل آن یادگار دوره صفویه است. محدوده این محله در انطباق با بافت ‌فعلی شهر تهران از شمال به میدان و خیابان امام خمینی (ره)، از شرق به خیابان ناصر خسرو، از غرب به ‌خیابان خیام و از جنوب به خیابان پانزده خرداد محدود می شود. طول این محله از شمال به جنوب حدود ۹۰۰‌متر و از غرب به شرق نزدیک ۵۰۰ متر است که وسعتی حدود ۴۵ هکتار را در بر می گیرد.

‌ ارگ این محله قدیمی پایتخت، در گذشته ای نه چندان دور وسعت محدودی داشت. پیش از این و در سال ‌هایی نه چندان دور حدود ارگ تهران از شرق به محله عودلاجان، از جنوب به محله بازار، از ‌غرب به محله سنگلج و از شمال به اراضی بیرون شهر محدود می شد. در حقیقت وسعت این محدوده از ‌ابتدای شکل گیری تا سال ۱۲۸۵ هجری قمری که میدان توپخانه جدید در اراضی شمالی تهران قدیم شکل ‌گرفت، ثابت ماند و در این سال به واسطه ایجاد میدان توپخانه جدید و احداث خیابان شرقی، غربی باغ شاه، ‌اراضی محله ارگ در ضلع شمالی گسترش یافت و منطبق بر خیابان و میدان امام خمینی فعلی شد. این ‌محدوده هم اکنون حدود ۴۵ هکتار وسعت دارد.

‌نخستین تغییراتی که به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن ‌سیزدهم هجری قمری باز می گردد. نخستین طرح ساماندهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر کردن ‌خندق های اطراف آن و احداث خیابان های جدید آغاز شد و به تدریج سبک های جدید معماری در کاخ های ‌اطراف ارگ رونق پیدا کرد و این محل که یادگار دوره صفویه است، تغییر شکـل یـافـت. بـر اسـاس مستنـدات تـاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید در این محل تاسیس و اولین پارک عمومی ‌تهران نیز در این محدوده ساخته شد. ‌شمس العماره که زمانی مرتفع ترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی ‌تهران و تکیه دولت مهم ترین بنای مذهبی شهر در این محدوده استقرار یافت.

امروزه از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عکس، چند نام و تعداد محدودی ‌ساختمان که در مجموعه کاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.‌بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعه های شهری دارای تاسیسات ‌دفاعی جداگانه ای بوده است، لبه های حصار و برج های اطراف آن از معماری ویژه‌ای برخوردار ‌بود و چنانچه از عکس های تاریخی بر میآید، لبه های حصار از خشت خام ساخته و کنگره دار بوده است. ‌ بخش هایی از نمای برج نیز با آجرهای نقش دار تزئین شده بود. احتمالا این نوع آرایش سطوح را باید به ‌تغییرات متعدد ارگ که عمدتا در دوره ناصرالدین شاه و در چند مرحله صورت گرفت، نسبت داد. در فاصله ‌حصار و خندق، خاکریزی قرار داشت که در محل برج ها به حداقل عرض خود می رسید.

عرض این ‌خاکریز از قطر دیوار بیشتر بود. پس از پر کردن خندق اطراف ارگ، محل خندق و خاکریز به خیابان های ‌جدید (ناصریه و جلیل آباد و جبه خانه) اختصاص یافت اما آن طور که از مدارک و مستندات تاریخی برمی ‌آید، محل برج و باروی ارگ در زمره اراضی سلطنتی محسوب می‌شده و شاه این بخش از اراضی را به ‌نزدیکان خود بخشیده است، به نحوی که در اسناد مالکیت مربوط به املاک، حد فاصل مابین کاخ گلستان و ‌خیابان ناصر خسرو امروزی چگونگی خریداری و تملک این اراضی به روشنی مشخص است.‌در یکی از این مدارک آمده است: "در ‌زمان سلطنت محمد علی شاه، اراضی پشت دیوار ارگ سلطنتی برای آن که دیوار گلی آن، به منظره زیبایی ‌تبدیل شود به معرض فروش گذارده شده که خریداران پس از ابتیاع، مغازه و دکان بسازند." ‌ارگ تهران به رغم اهمیت و موقعیت ویژه ای که داشته دارای راه های ارتباطی متعددی نبوده است.

در ابتدا ‌و تا پیش از پایتخت شدن شهر تهران، راه های ورود و خروج به ارگ منحصر به دو دروازه بوده است؛ یکی ‌از این دروازه ها در سمت شمالی ارگ قرار داشته که ارتباط ارگ را با خارج شهر برقرار می کرد و به ‌"دروازه دولــــت" شـهـــرت داشـــت و دروازه دیگری در سمت جنوب ارگ قرار گرفته بود که از سوی مردم "نقاره ‌خانه" خوانده می شد و این دو دروازه تنها راه های اصلی ورود و خروج از ارگ تهران محسوب می شدند. ‌غیر از این دو راه ارتباطی اصلی، راه های ارتبـاطـی فـرعـی دیگـری کـه تـاریـخ شکل گیری آنها را به دوران ‌نزدیک تری باید نسبت داد، وجود داشتند که عامل ارتباط ارگ با عرصه های همجوارآن بودند. یکی از این راه ها در بخش شرقی ارگ در محـل تقـاطع فعلی خیابان ناصرخسرو و خیابان صور اسرافیل قرار‌داشت که این راه معبری باریک با دروازه‌ای کوچک بود که ارتباط شهر با ارگ را از طریق محله عودلاجان ‌برقرار می کرد.‌

آن طور که از گفته ها، تصاویر و نقشه های تاریخی بر میآید ظاهرا سر در عمارت شمس العماره از داخل ‌خیابان ناصریه (۱۳۰۵ ه.ق) را باید ظاهرا چهارمین راه ارتباطی با عرصه های پیرامون تصور کرد. این ‌راه ارتباطی، رابطه مجموعه کاخ های سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و تکیه دولت از داخل ارگ را با ‌محله‌های موسوم به "‌حیاط شاهی" ، "بازار مروی" و "بازار کنار خندق" در خارج از ارگ برقرار می کرد.‌علاوه بر این چهار راه که راه های نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر می رسد راه های دیگری نیز به تدریج ‌بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای کوچه تکیه دولت و راه ‌دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان "در اندرون "تا پیش از دهه ۱۲۸۰ ه.ق نیز احتمال دارد، اما آنچه از ‌نقشه ها مشخص است این راه ها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (۱۳۰۹ ه.ق) برقرار ‌می‌کرده‌اند. بـنـابراین می‌توان تصور کرد که پس از طرح‌های شهرسازی دهه ۱۲۸۰ ه.ق تاسیسات دفاعی ‌ارگ بیشتر متوجه کاخ های سلطنتی می شده است. ‌ حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار به جا مانده از این ‌مجموعه، عمارت رادیو، کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ‌ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت ‌کشور است. این ساختمان ها هر چند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی ‌حفاظت شده تهران محسوب می شوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم ‌تهران دگرگون شده است و به نظر می رسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شکل گذشته آن می تواند بخشی ‌از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده کند.