حکمت و فلسفه دعا

«دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است بدین راه و روش میرو که با دلدار پیوندی» اشتراک همه انسانها در دعا کردن, ما را به عاملی مشترک در درون همه انسانها رهنمون می شود که ریشه در فطرت آدمیان دارد

«دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است بدین راه و روش میرو که با دلدار پیوندی»‌‌. اشتراک همه انسانها در دعا کردن، ما را به عاملی مشترک در درون همه انسانها رهنمون می‌شود. که ریشه در فطرت آدمیان دارد.[۱]فطرت، نوعی خاص از آفرینش است که مخصوص انسان بوده و هیچ گاه تغییر نمی‌کند[۲]، هر چند ممکن است گاهی در تلاطم حوادث و غفلت‌ها دچار ضعف و فتور گردد، اما هرگاه که این پرده‌ها از برابر دیدگان حقیقت جوی آدمی‌به کناری روند فطرت انسانی مجال بروز و ظهور می‌یابد. ناهمواری‌ها و مشکلاتی که آدمی‌در برون رفتن از آنها هیچ دست آویزی نمی‌یابد، مهمترین عرصه تجلی این خصوصیت ذاتی انسان است. این نکته در قرآن کریم، در آیات ۸ سوره زمر، ۶۵ عنکبوت و ۳۲ لقمان، مورد اشاره و بلکه تصریح قرار گرفته است.[۳]خداوند متعال در این آیات کار کرد فطرت انسانی را در مواقع خطر به تصویر می‌کشد، مسافرت دریایی و گرفتاری در میان امواج سهمگین یکی از مواردی است که امید انسان را از دست یابی به ساحل نجات از بین می‌برد، و دقیقا در همین حالت است که انسان در درون خود راه نجاتی را می‌یابد و دست به دعا بر می‌دارد. همین حقیقت در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) نیز مورد تاکید قرار گرفته است.[۴] بنابر این دعا تجلی فطرت خدا خواه و خدا شناس آدمی‌است. دکتر آلکسیس کارل نویسنده و انسان شناس فرانسوی، در نگاشته کوتاهی که درباره نیایش دارد، این احساس را احساس عرفانی نامیده و دعا را کشش روح به سوی کانون غیر مادی جهان، پرواز روح به سوی خدا، پرستش عاشقانه نسبت به مبدا حیات می‌خواند.[۵] در قرآن کریم دعا سبب توجه و اعتنای خداوند به انسان معرفی شده است، به گونه‌ای که می‌فرماید اگر دعای شما نبود خداوند به شما اعتنا نمی‌کرد.[۶]در روایاتی که در باب دعا وارد شده است، نکاتی وجود دارد که در یافتن علت این توجه خاص و نیز در شناخت حکمت نهفته در دعا، ما را یاری می‌کند. همانند این که: حتی اگر بند کفشتان هم پاره شد آن را از خدا بخواهید[۷] و یا این که از طرف خداوند به حضرت موسی خطاب شده است که نمک غذایت را هم از من طلب کن.[۸] در حالی که می‌دانیم خداوند متعال تمام عالم را در اختیار انسان قرار داده است.[۹]امام باقر ـ علیه‌السلام ـ نیز در روایتی در ذیل آیه«ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین.»(۶۰ غافر) مراد از این عبادت را دعا ذکر کرده‌اند.[۱۰] و می‌دانیم که هدف از خلقت انسان عبودیت دانسته شده است.[۱۱]نتیجه آن که، دعا مظهر بندگی انسان است، بندگی آن است که انسان در مقابل پروردگار عالم از خود اراده‌ای نداشته باشد و تمام عالم را در ید قدرت او ببیند. اگر کسی این جهان بینی را نداشته باشد و برای غیر خدا قدرتی در عرض او به رسمیت بشناسد از دایره توحید خارج شده و داخل عرصه شرک و کفر می‌گردد. و دعا به محضر خداوند به معنی نفی قدرتهای غیرالهی است. و هر چه انسان در توحید به مراتب بالاتری برسد. دعای او نیز بیشتر و خالص‌تر می‌شود و به همین دلیل در روایت آمده است که هر که خدا را بیشتر بشناسد دعایش هم بیشتر خواهد شد.[۱۲] و چنین فردی حتی برای تهیه نمک غذا هم در خود استقلال نمی‌بیند و این نهایت توحید افعالی است. و برای بیان همین نکته است که در روایات تاکید شده است که هنگام دعا از دیگران نا امید باشید و همه امیدتان به خدا باشد.[۱۳] پس مهم‌ترین حکمت و فلسفه دعا این است که دعا اعلام بندگی است و اظهار فقر و وابستگی به منبع لایزال الهی و غنای مطلق اوست. نکته دیگری که در دعا وجود دارد و از جهت دیگر بندگی انسان را به ثبوت می‌رساند، این است که خداوند خود به این عمل امر فرموده است و دعا کردن انجام یکی از فرامین الهی است. «ادعونی استجب لکم»[۱۴]، «ادعوا ربکم تضرعا و خفیه»[۱۵]حکمت دیگر دعا رسیدن به اهداف، از طریقی غیر از طریق مرسوم است، توضیح آنکه: می‌دانیم که انسان با تمامی‌دانایی و توانایی در مقابل بسیاری از نیروهای شناخته و ناشناخته عالم کاری از پیش نمی‌برد در حالی که در موارد فراوانی نیازمند غلبه بر این نیروهاست، و نیز می‌دانیم همه عالم به اراده الهی اداره می‌شود و او بر هر کاری تواناست، با توجه به این دو نکته آشکار می‌شود که دعا و طلب از خدا در واقع، به معنی به خدمت گرفتن نیروها و قوای موجود در جهان است. یعنی دعا نیز یکی از ابزار و وسایلی است که خداوند در اختیار انسان قرار داده است تا او را به اهدافش برساند، و شاید به همین دلیل باشد که در روایت آمده است که دعا قضای حتمی‌را نیز بر می‌گرداند.[۱۶] و یا اینکه پیامبر اسلام

(صلی الله علیه وآله) دعا را سلاح مومن برای غلبه بر دشمنان و نیز فراوانی رزق او دانسته‌اند.[۱۷] و به تعبیر امیر المؤمنین(علیه‌السلام) کلید خزائن الهی در اختیار انسان نهاده شده است.[۱۸] عالی‌ترین حکمت موجود در دعا این است که موجب تقرب به خداست، دعا فرصت مناجات و نجوای بی‌واسطه و انس با پروردگار عالم است که در حقیقت برترین امتیاز و ویژگی را دعا داراست. امام صادق(علیه‌السلام) در حدیثی می‌فرمایند: شما با هیچ وسیله‌ای همانند دعا نمی‌توانید به خدا نزدیک شوید[۱۹]. ایشان در روایت دیگری فرموده‌اند نزد خدای عزو جل منزلتی است که فقط با مسألت و دعا می‌توان به آن مقام رسید.[۲۰]

منابع در دفتر روزنامه موجود است