عبدالعظیم حسنی راوی روایت رضوی

بحث اصلی در این نوشتار درباره درك زمان حضرت رضا علیه السلام است, كه معركه آرا و اختلاف میان محدثان و بعضی از علمای رجال شده و عده ای از معاصران نیز در آن اختلاف نموده اند, به گونه ای كه بعضی جزم به درك حضور و عده ای به عدم آن دارند

●عبدالعظیم و قصد زیارت حضرت رضا علیه السلام

بحث اصلی در این نوشتار درباره درك زمان حضرت رضا علیه السلام است، كه معركه آرا و اختلاف میان محدثان و بعضی از علمای رجال شده و عده‏ای از معاصران نیز در آن اختلاف نموده‏اند، به ‏گونه‏ای كه بعضی جزم به درك حضور و عده‏ای به عدم آن دارند.

●ثمرات بحث

علاوه بر ثمرات‌ علمی كه بر درك حضور پر فیض امام رضا علیه السلام به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام مترتب است، سه ثمره مهم دیگر نیز به نظر می‏رسد:

۱- اگر ایشان، حضرت رضا علیه السلام را درك نكرده باشند، بنابراین روایت یا روایات منقول وی از حضرت ثامن مرسل خواهد بود و از درجه اعتبار رجالی ساقط است. البته این به معنای صادر نشدن روایت از امام معصوم علیه السلام نیست و طبعاً سیاق روایت، روایات مشابه و دیگر مطالب و مرجّحات و مضعّفات رجالی نیز باید مقارنِ با روایت بررسی شوند؛ ولی آنچه مسلم است آن روایت، دیگر به طور مستقل نمی‏تواند دلیلیت داشته باشد و بدان استناد شود.

۲- با توجه به زوایای مجهولی كه درباره ورود حضرت عبدالعظیم علیه السلام، تاریخ ورود و مكانی كه از آن حركت كرده است، مشخص شدن این كه عبدالعظیم علیه السلام از راویان حضرت رضا علیه السلام بوده و بررسی احتمالات مبنی بر این كه این ملاقات (یا ملاقات ها) در ایران انجام شده یا مدینه یا جای دیگر برای روشن شدن بعضی از نكات مجهول تاریخی مفید خواهد بود.

۳- در بررسی تاریخ تولد عبدالعظیم - كه در هاله‏ای از ابهام قرار دارد نیز بسیار مؤثر است.

ذكر این نكته نیز ضروری است كه از جهت تاریخی، بعید نیست كه عبدالعظیم علیه السلام از اصحاب امام رضا علیه السلام باشد، چون به عقیده برخی تولد حضرت عبدالعظیم در سال ۱۷۳ هجری و وفاتش در سال ۲۵۰ تا ۲۵۲ است، بنابراین، ایشان در ۷۷ یا ۷۹ سالگی دنیا را وداع گفته است؛ با توجه به شهادت امام كاظم علیه السلام در سال ۱۸۳، دوران كودكی عبدالعظیم، مقارن با دهه آخر عمر حضرت كاظم علیه السلام بوده، و دوره امامت امام رضا علیه السلام - كه شهادتش در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ بوده - را درك كرده و احتمالاً از آن حضرت روایت كرده، و سپس حضور حضرت امام جواد و امام هادی علیهماالسلام رسیده و از آنها حدیث نقل كرده و در دو یا چهار سال قبل از شهادت حضرت هادی علیه السلام (در سال ۲۵۴) از دنیا رفته، و حضرت هادی علیه السلام نیز تشویق و تحریض بر زیارت ایشان نموده‏اند.

آقای عطاردی می‏گوید:(۲)

یكی از فضلای معاصر در رساله‏ای كه در شرح زندگی حضرت عبدالعظیم به نگارش درآورده گوید: «عبدالعظیم حسنی در سال ۲۰۲ هجری متولد شده، لیكن مأخذ این گفتار خود را ذكر نكرده است.»

این گفته مدرك درستی ندارد؛ زیرا حضرت عبدالعظیم راوی هشام‌‌ بن حكم است و او در سال ۱۹۸ درگذشته ‏(۳)، و نیز عبدالعظیم محضر مبارك حضرت رضا علیه السلام را درك نموده، در حالی كه آن جناب در سال ۲۰۳ به شهادت رسیده است.

گفتنی است كه در مقام اثبات این درك حضور، به مشكلی بر می‏خوریم، و آن این كه كتاب های حدیثی از روایت حضرت عبدالعظیم از امام ثامن علیه السلام خالی است، مگر یك روایت.

●تنها روایت رضوی منقول از سوی عبدالعظیم علیه السلام

در بعضی از نوشته‏ها آمده است كه تنها روایتی را كه عبدالعظیم از حضرت رضا علیه السلام روایت كرده، حدیثی است كه عبدالعظیم در باب صوم به واسطه سهل بن سعد از حضرت نقل كرده و مرحوم صدوق در من لا یحضره الفقیه آن ‏را بیان داشته است:‏(۴)

و روی عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی عن سهل بن سعد، قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول:« الصوم للرؤیهٔ والفطر للرؤیهٔ، و لیس منا من صام قبل الرؤیهٔ و أفطر قبل الرؤیهٔ للرؤیهٔ.» قال: قلت له: یابن رسول الله، فما تری فی صوم یوم الشك؟ فقال:«حدّثنی أبی، عن جدی، عن آبائه علیه السلام قال: قال أمیرالمؤمنین علیه السلام: لئن أصوم یوماً من شهر شعبان، أحب إلیّ‏ّ من أن أفطر یوماً من شهر رمضان. »

سپس صدوق روایت را غریب دانسته و می‏گوید:

قال مصنف هذا الكتاب: وهذا حدیث غریب لا أعرفه إلاّ من طریق عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی المدفون بالری فی مقابر الشجرهٔ، و كان مرضیاً - رضی الله عنه.

بدیهی است كه این روایت دلالت بر درك حضور حضرت رضا علیه السلام نمی‏كند؛ چون عبدالعظیم روایت را از سهل بن سعد نقل كرده و او حدیث را از امام رضا علیه السلام شنیده است. چنانكه روایتی نیز عبدالعظیم از هشام بن حكم نقل كرده كه او از امام صادق علیه السلام شنیده است.‏(۵) پس آیا می‏توان گفت: حضرت عبدالعظیم امام صادق علیه السلام را نیز درك كرده است؟

تنها روایتی كه عبدالعظیم بدون واسطه از امام رضا علیه السلام نقل كرده، موعظه‏ای است كه مرحوم شیخ مفید در الاختصاص نقل كرده است. روایت چنین است:

روی عن عبدالعظیم، عن ابی‏الحسن الرضا علیه السلام قال: یا عبدالعظیم، أبلغ عنی أولیائی السلام و قل لهم أن لا یجعلوا للشیطان علی أنفسهم سبیلاً، و مرهم بالصدق فی الحدیث و أداء الأمانهٔ... .(۶)

در اینجا به دو نكته توجه كنیم :

الف. ارسال روایت

۱. این روایت مرسل است و به جهت ارسالش قابل اعتماد نیست، گر چه مضمون بسیار بالایی دارد؛ امّا به تنهایی، اثبات نمی‏كند كه عبدالعظیم از اصحاب امام رضا علیه السلام باشد؛ چرا كه:

اولاً. ممكن است عبدالعظیم از واسطه‏ای نقل كرده كه آن واسطه در روایت ذكر نشده است. نیز دلیِل ظاهری در روایت نیست كه از آن بتوان فهمید عبدالعظیم بلاواسطه از امام رضا علیه السلام روایت كرده است؛ یعنی نمی‏توان یقین نمود كه ارسال قبل از عبدالعظیم است، گر چه ظهور در آن دارد كه ارسال قبل از اوست و روایت از عبدالعظیم تا امام علیه السلام متصل است.

ثانیاً. محتمل است مراد از ابوالحسن، ابوالحسن ثالث باشد كه امام هادی علیه السلام است و با امام رضا علیه السلام اشتباه شده است.

ب. عبدالعظیم در روایت كیست؟

از آنجا كه شیخ مفید وصفی برای عبدالعظیم بیان نكرده محتمل است مراد از عبدالعظیم، شخصی غیر از عبدالعظیم حسنی باشد.

با توجه به این كه روایتی دیگر به وسیله عبدالعظیم حسنی از امام رضا علیه السلام نقل نشده، این احتمال عقلایی است، در صورتی كه مراد از ابوالحسن، حتماً همان امام رضا علیه السلام باشد، ولی از طرفی دیگر با بررسی روات شیعه به شخصی عبدالعظیم نام غیر از عبدالعظیم حسنی - كه مناسبت طبقاتی داشته باشد نیز برخورد نمی‏كنیم، خصوصاً شیخ مفید در الاختصاص، فقط در یك جای دیگر نامی از عبدالعظیم آورده كه مراد از آن قطعاً عبدالعظیم حسنی است.

روایت دیگر الاختصاص چنین است:

أحمد بن الحسن، قال: حدثنا عبدالعظیم بن عبدالله، قال: قال هارون الرشید لجعفر بن یحیی البرمكی: إنی أحبّ أن أسمع كلام المتكلّمین... .(۷)

●عبدالعظیم و قصد زیارت حضرت رضا علیه السلام

برخی بر این عقیده‏اند كه عبدالعظیم علیه السلام برای زیارت حضرت رضا علیه السلام به ایران آمده، ولی خدمت حضرت نرسیده است. واعظ تهرانی در ابتدای روح و ریحان دهم از كتاب جنهٔ النعیم می‏گوید:

و بعضی نقل كرده‏اند: به عزم زیارت مرقد منوّره مطهر حضرت رضا علیه السلام از سرّ من رأی بیرون آمد و به بلاد خراسان متوجه گردید. چون به شهر ری وارد شد، زمانی به جهت زیارت قبر مطهر حضرت حمزهٔ بن موسی بن جعفر علیهماالسلام توقف فرمود، و امر آن بزرگوار مخفی بود، و كسی آن جناب را نمی‏شناخت تا آن كه دوستان و شیعیان در خفا خدمتش رسیدند، و اطلاع از حالات حسنه‏اش پیدا كردند، و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال نمودند، و كمال تقرّب آن جناب را به آن دو امام بزرگوار علیهماالسلام یافتند و بر ارادت و خلوص ایشان افزود. پس نگذاردند آن جناب حركت نماید.