تنبك

موسیقی هر كشور و قومی گویای تاریخ, تمدن و فرهنگ آن سرزمین است و ساز های موسیقی نیز با توجه به شرایط جغرافیایی, اقتصادی و فرهنگی هر منطقه شكل گرفته است

برخی از محققان معتقدند كه بسیاری از سازهای موسیقی برگرفته از ابزار كار مردم امكانات موجود در طبیعت بوده است كه در دوران مختلف شكل تكاملی به خود گرفته و تغییرات در آن روی داده است. طبیعت همواره مهم‌ترین منبع ارتزاق جسم و روح بوده است و انسان اولیه از گیاه، اشیا و ابزار كار برای بیرون كشیدن صدا ونواهای نهفته‌درساز استفاده كرد. در اسناد تاریخی آمده است كه اولین نمونه و سند آفرینش‌موسیقی‌توسط انسان اولیه نقشی‌است كه در یك غار در "آری پژ" فرانسه برجای مانده‌است.این نقاشی یك شكارچی رانشان می‌دهدكه خود را با پوست حیوانات (استتار) پوشانده و در تعقیب یك گوزن است. شكارچی كمانی را در دست دارد،ولی از آن برای پرتاب استفاده نمی‌كند بلكه كمان را با دهان باز نگه‌داشته و آن را مانند" زنبورك" می‌نوازد و با تغیر شكل دادن دهانش ، اصوات (نتها) را تغییر می‌دهد. از آنجایی كه موسیقی برای انسان‌های اولیه حكم جادو را داشته‌است، شكارچی نیز سعی بر سحر و جادو كردن گوزن دارد، زیرا قبایل اولیه اعتقاد داشتند كه به وسیله موسیقی، می‌توان بارندگی ایجاد كرد، بیماران را شفا داد و گیاهان را رویاند. بعدها شیوه‌های جدیدی برای تكامل موسیقی توسط انسان اولیه ابداع شد،بدین طریق كه از غلاف گیاهان و دانه‌های خشك شده نوعی "جغجغه"، از كشیدن پوست بر كنده تو خالی درخت "طبل" و از فلز كوبیده "سنج" و از قطعات سنگی به اندازه‌های مختلف "چنگ"(هارپ) ساخته و برای ارتعاش بیشتر اصوات، سیمهارا روی جعبه‌ای توخالی نصب كرد.

سازهای ایرانی مانند "كمانچه"،"تار"،"سه تار" ، "سنتور" ،"عود" ،"قانون"، "نی"، "دف"، "تنبك" نیز از این قاعده مستثنی نبوده و هر یك دارای تاریخ، فرهنگ و نقش و تاثیگذاری خاصی است.

تمبك

تمبك در میان سازهای ایرانی بیشترین نقش را در ریتم‌ها داشته و بهترین وسیله برای معرفی ضرب‌های گوناگون این هنر است. این تاثیر به حدی است كه تعداد كثیری از نوازندگان و موسیقی‌دانان برای آشنایی و تسلط بیشتر به ریتم‌های موسیقی به فراگیری این ساز می‌پردازند. سازی كه اكنون به ضرب، تنبك یا تمبك شهرت دارد در طول تاریخ از نامهای گوناگونی برخوردار بود كه از آن جمله می‌توان به "دمبر" ‪" ، dombar‬تبنك" ‪" ، tabank‬تنبوك" ‪"،tanbook‬خنبك" ‪"، khonobak‬خمك"‪"، khommak‬دمبال"‪dambal‬ ،"دنبك"‪"، donbak‬خمچك"‪"،khomchak‬دمبك"‪"،dombak‬تنبك"‪" ،tanbak‬تنتك"‪،tontak‬ "تبنگ" ‪" ،tobnag‬دمبرك" ‪ dombarak‬و"ضرب"‪ zarb‬اشاره كرد. هریك ازاین اسامی در زمان و مناسبت خاصی به این ساز اطلاق شد و استفاده از واژه ضرب برای این ساز ایرانی، با آمدن اعراب و سلطه آنان بر ایران برمی گردد. به عقیده صاحب نظران ضرب كامل‌ترین ساز كوبه‌ای جهان است، زیرا در میان این گروه از آلات موسیقی، تنهاسازی است كه با تمام ‪ ۱۰‬انگشت نواخته و از "بشكن"یا "پلنگ"‪" pelang‬استفاده می‌شود و این خصیصه در هیچكدام از سازهای كوبه‌ای مشاهده نمی‌شود. ضرب یا تمبك از پنج قسمت شامل پوست، دهانه بزرگ، تنه، نفیر یا گلویی و كالیبر یا دهانه كوچك تشكیل شده است. پوست ضرب نیز از لحاظ صدا دهی به سه ناحیه كناره،میانه ومركزی تقسیم می شود كه به ترتیب دارای صدای زیر، متوسط و بم است.قسمت مركزی را "تم" ‪ tom‬و ناحیه كناره را"بك"‪ bak‬می‌نامند كه به احتمال قوی واژه "تمبك" به همین دلیل روی این ساز گذاشته شده است. از جمله موارد بسیار مهم در نواختن ضرب، اجرای ریز است كه در پر كردن و شیرینی صدای این ساز كارساز بوده و اجرای آن بستگی به انتخاب انگشت و انتخاب ناحیه ضرب دارد كه با كدام انگشتان و چه ناحیه‌ای از پوست یا چوب استفاده شود. ریز در تمبك ‪ ۱۵‬نوع است كه شامل:"ریز‪ ۹‬انگشتی"(ریزپر)،"ریز دو انگشتی ساده"،"ریزپلنگ"،"ریز دو انگشتی مضاعف شماره یك "،"ریز دو انگشتی شماره دو"، "ریز دو انگشتی سه بردو"،"ریز دو انگشتی ساده عكس یا برگردان "، "ریز هشت انگشتی روی پوست"،"ریزهشت انگشتی دوی چوب"،"ریز‪ ۱۰‬انگشتی یا ریز پرتر"، "ریزهشت انگشتی تركیبی یا مختلط"،"ریزهشت انگشتی پلنگی یا بشكنی"، "ریز دو بریك توام با عكس یا برگردان"،"ریزشلاقی یا زورخانه ای"، "ریز ناخنی هشت انگشتی روی پوست" است. سبك در تمبك نوازی به گفته‌ی استاد بهمن رجبی از دو قسمت تكنیك و ماده تشكیل می‌شود، چگونگی استفاده ازانگشتان،پوست و چوب را تكنیك و اصواتی كه دراثر وارد كردن ضربه به وجود می‌آیند و طرزاجرای ریتم در نوازندگی را ماده می‌گویند.

جایگاه تمبك در موسیقی

آنچه در كتاب‌های مختلف كه درباره موسیقی ایرانی از گذشته نه چندان دور نوشته شده چنین بر می‌آید كه این ساز از نظر نقش مهمی كه در ریتم و تجسم ملودی ایفا می‌كند، بارها مورد توجه پژوهشگران خارجی قرار گرفته كه از آن جمله می‌توان به "پیتر دولاوالد"، "فریدریك روزن"،"ساكس" و "ائون كنی بو" اشاره كرد. "روح‌الله خالقی"در كتاب سرگذشت موسیقی ایران"می‌نویسد:تمبك به جهت ارزشی كه در نشان دادن وزن و ضرب‌های موسیقی دارد،از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این استاد می‌افزاید: نقش تمبك در موسیقی ایرانی درست همانند "تیمپالی" در موسیقی كلاسیك و "درامز" در موسیقی جاز است. او می‌افزاید : مردم برای ساز و نوازنده‌ی تنبك ارزشی قائل نیستند و تصور می‌كنند این ساز پیش پا افتاده و آموزش آن در كمترین زمان امكان پذیر است. ضرب به دلیل دارا بودن ظاهری ساده، جزوسازهای بی‌اهمیت بوده ونوازندگی آن‌از كارهای پست محسوب می‌شد و در بین نوازندگان‌ازنازل‌ترین‌جایگاه برخوردار و حتی حمل سازهای دیگر نوازندگان به عهده او بود. اگر چند نوازنده درخیابان راه می‌رفتند، نوازنده ضرب حتما می‌بایست حداقل یك قدم از دیگر هنرمندان عقب تر باشد. این مشكل تانیم قرن اخیر ادامه داشت كه باهمت و زحمات طاقت فرسای استاد حسین تهرانی این ساز دارای منزلت شده و جایگاه‌آن تا حدودی برای مردم عادی و هنرمندان تعریف شد.هرانی ضمن تحمل تحقیر و توهین دیگران، با فعالیت وكوشش وتربیت شاگردان و شگردهای گوناگون برای تبیین اهمیت این ساز در موسیقی، ضرب را از بی اهمیتی به‌سازی مستقل و دارای كاراكتر ویژه تبدیل كرد. "بهمن رجبی" در كتاب " تنبك و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف" درباره برخورد و نظر مردم با این ساز می‌نویسد : امروز نیز با اوضاع زمان خالقی چندان فرقی نكرده است و مردم براساس ظاهر ساده این ساز روی آن قضاوت می‌كنند. وی می‌افزاید : توده مردم حتی اكثریت دست اندركاران موسیقی از موقعیت اجتماعی نوازندگان تمبك در گذشته با خبر نیستند، در حالی كه برای شناخت موقعیت اجتماعی امروز این ساز و نوازنده آن ، شناخت گذشته و حتی تاریخ این ساز الزامی است. این استاد موسیقی می‌گوید: هنر تنبك نوازی می‌تواند و باید ملی شود و با استفاده از سنت‌های موجود تنبك نوازی و تلفیق آن‌ها با امكانات تكنیكی و ذوق و خلاقیت می‌توان قدم‌های مهمی دراین زمینه برداشت. اومی‌افزاید: می‌توان از وجود انواع ریتم‌های به اصطلاح مطربی (روحوضی)، زورخانه‌ای و ریتم‌های محلی روستاها به عنوان ماده خام و اولیه استفاده كرد و آن‌ها را با چاشنی ذوق و ابتكار وتكنیك متعالی به صورت هنری كه ارزش جهانی شدن داشته باشد، عرضه كرد. وی تنها وسیله شناساندن هنر هر كشوری را حفظ شخصیت ملی آن دانست وتصریح كرد:تردیدی نیست كه دراین مورد در ریتم‌ها باید اصالت و خصوصیات واقعی در ریتم‌ها حفظ شوند و انقدر به تكنیك و ارزشهای علمی و هنری آن‌ها افزود تا قابلیت بین‌المللی شدن پیدا كند. وی از دست اندكاران موسیقی خواست تا به ارزش‌های علمی وهنری این ساز و نقش آن در موسیقی پی برده و درتبیین جایگاه آن بكوشند. این استاد موسیقی معتقد است : از تمبك نباید تنها به عنوان یك‌ساز همراه كننده وتكمیل‌كننده سازهای دیگراستفاده كردبلكه‌سازی است با موجودیت مستقل كه اگر نوازنده‌ای این استقلال را دریابد و به آن اصالت بخشد می‌تواند آنرا از دنباله روی به درآورد و در متن قرار دهد. برغم زحماتی كه این استاد برای احیای ضرب بویژه در نیم قرن اخیر كشیده، هنوز به عنوان ساز جنبی و حاشیه‌ای محسوب شده و جایگاه آن مناسب كاراكترش نیست.

نوازندگان

از جمله نوازندگانی كه در نواختن این ساز صاحب سبك هستندمی‌توان‌به "حسین تهرانی"،" جهانگیرملك"،"امیرناصر افتتاح"،"امیر بیداریان"،"رضا صیرفی"، حسین همدانیان" ،"محمداسماعیلی" ، "آبتین اجلالی"، "بهمن رجبی"، "ناصر فرهنگ فر" نام برد. تهرانی اولین نوازنده‌ای بود كه روی ضرب نت آورده و معتقد بود این ساز به منزله رهبر اركستر در موسیقی ایرانی است. وی قبل از نت نویسی ریتم‌هارا به گونه‌ای كه برای هنرجو شیرین وقابل درك باشد آموزش می‌داد، به عنوان مثال برای ریتم دو چهارم از "یكصد و بیست و پنج" و برای شش هشتم از "بله و بله و بعله دیگه" استفاده می‌كرد، كه این روش همچنان توسط برخی از استادان استفاده می‌شود. استاد تهرانی برای نت نویسی این ساز شیوه خاصی ابداع كرده و بجای حامل پنج خطی(كه درنت نویسی متداول است) از سه خطی استفاده می‌كرد و سه ناحیه پوست ضرب را روی این سه خط نشان می‌داد،بدین صورت كه ناحیه مركزی روی خط اول، میانی روی خط دوم، كناری روی خط سوم و صدای چوب، بالای حامل قرار گرفته و بشكن یا پلنگ را با مثلثی كوچك نشان می‌داد. پس از سالها روشی دیگر توسط بهمن رجبی نوازنده با سابقه این ساز ابداع شد و بجای حامل سه خطی از یك خط استفاده كرده و با گذاشتن علامت روی نتها ، كاربرد آن‌ها برای هنرجو مشخص می‌شد و اكنون هردو روش متداول بوده و توسط مدرسان تعلیم داده می‌شود.