حفظ سرمایه های ملی با پدافند غیرعامل

کشورهای مختلف برای حفظ سرمایه های ملی و منابع حیاتی خود توجه ویژه ای به دفاع غیرعامل دارند

بشر در طول هزاران سال تاریخ تمدن خود، حدود هزاران جنگ دیده و آن طور که جامعه‌شناسان بیان می‌کنند جنگ یکی از عناصر پایدار تاریخ بشری و واقعیتی است که گاهی اوقات اجتناب‌ناپذیر است.

اگر چه بیشتر مجامع جهانی و سازمان‌های ضد جنگ تمام تلاش خود را می‌کنند تا این واقعیت اجتماعی دردناک پدیدار نشود، اما تهدید برخی کشورها و خرید سلاح دیگر کشورها نیز نشان می‌دهد این موضوعی است که از اهمیت خاصی میان دولت‌ها برخوردار است. با این حال روش‌های جنگی هر روز تغییر یافته و متحول می‌شود. وقوع جنگ‌های اخیر در خاورمیانه نشان داد روش‌های حمله بخصوص روش غربی‌ها بتدریج تغییر یافته و جنگ‌ها با پیشرفت‌ فناوری و به‌کارگیری تسلیحات مدرن و هوشمند، ماهیت پیچیده‌تر و مخرب‌تری به خود گرفته ولازم است در این باره تدابیر تازه‌ای اندیشیده شود. تجارب هشت سال دفاع مقدس و نبرد ایران و عراق، جنگ ۴۳ روزه ۱۹۹۱ متحدین علیه عراق (جنگ اول خلیج فارس یا جنگ کویت) و جنگ اخیر آمریکا و انگلیس علیه عراق حاکی از آن بود که در این جنگ‌ها، کشور مهاجم برای در هم شکستن اراده ملت و توان اقتصادی، نظامی و سیاسی کشور مورد تهاجم، توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی و حساس می‌کند.

چنین موضوعی توجه صاحب‌نظران امنیتی، دفاعی و نظامی کشورهای مختلف از جمله ایران را به خود جلب و بحث دفاع غیر عامل را مطرح کرده است. امروزه کشورهایی که طعم خرابی و خسارت ناشی از جنگ را چشیده‌اند برای حفظ سرمایه‌های ملی و منابع حیاتی خود توجه خاص و ویژه‌ای به دفاع غیرعامل داشته و در راهبرد دفاعی خود جایگاه والایی برای آن قائل شده‌اند.

● پدافند غیرعامل چیست؟

پدافند یا دفاع غیرعامل (Passive Defense) به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که به استفاده از جنگ‌افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرد یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.

در حقیقت، پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری هنگام بحران بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفا با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است. اقدامات پدافند غیرعامل شامل پوشش، پراکندگی، تفرقه و جابه‌جایی، فریب، مکان یابی، اعلام خبر، قابلیت بقا، استحکامات، استتار، اختفا، ماکت فریبنده و سازه‌های امن است.

در دفاع غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش موثری ایفا کنند و پدافند غیر عامل موضوعی بنیادی است که وسعت و گستره آن همه زیرساخت‌ها و مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی، سیاسی، ارتباطی، مواصلاتی نظیر بنادر، فرودگاه‌ها، پل‌ها، زیر ساخت‌های محصولات کلیدی نظیر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراکز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را در برمی‌گیرد تا حدی که حفظ امنیت ملی و اقتصادی و شکست‌ناپذیری در جنگ، به نحو چشمگیری وابسته به برنامه‌ریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیرعامل است.

● نمونه تلاش کشورها

بسیاری از کشورها در این زمینه اقدامات بنیادی و جالب توجهی انجام داده‌اند. به عنوان مثال کشور کره شمالی در این خصوص استراتژی تمرکز‌زدایی اتخاذ کرده است. این کشور همچنین ملاحظات جدی دفاعی، امنیتی و اقتصادی در ساخت و احداث مراکز حیاتی خود دارد، ازجمله این‌که متروی پیونگ‌یانگ در عمق ۹۵ تا ۱۰۵ متری ساخته شده است که گفته می‌شود در برابر سلاح‌های متعارف و غیرمتعارف مقاوم است. همچنین در این کشور از ساخت مجتمع‌های بزرگ و زیرساخت‌های حجیم کلیدی پرهیز شده و مراکز حیاتی و حساس به صورت کوچک و پراکنده در اقصی نقاط کره شمالی قرار گرفته‌اند. در همین حال این کشور با احداث تونل‌های عظیم زیرزمینی، ایجاد صدها بندر کوچک با ظرفیت بارگیری یک تا دو کشتی در طول سواحل، احداث جاده کمربندی با تونل‌های زیرزمینی در مرزها برای تسهیل نقل و انتقالات نظامی و اقداماتی از این جمله تلاش بسیاری برای استفاده از ظرفیت‌های دفاع غیرعامل کرده است.

در کشور آلمان نیز توسعه پدافند غیر عامل در دستور کار قرار گرفته است و علاوه بر سازمان‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی نیز به صورت داوطلبانه در این زمینه با دولت همکاری می‌کنند.

بسیاری از تأسیسات و ساختمان‌های این کشور به صورت دو منظوره احداث می‌شود و علاوه بر کاربردهای متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران نیز به پناهگاه تبدیل می‌شود که از جمله این مراکز به ایستگاه‌های مترو و پارکینگ‌های بزرگ ساختمان‌ها می‌توان اشاره کرد. همچنین مردم و شرکت‌های ملی و خصوصی در صورت رعایت استانداردهای دفاع غیر عامل از دولت‌ آلمان کمک‌های مالی دریافت می‌کنند و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز مشابه الزامی است.

سازمان دفاع غیرعامل سوئیس نیز به شکل ویژه‌ای به ساخت پناهگاه‌های مقاوم در مقابل انفجارهای اتمی توجه کرده‌ و برای اقامت مردم تمامی امکانات از قبیل آب، غذا، دارو و سایر مایحتاج را به صورتی که قبل از فاسد شدن عوض می‌شوند، پیش‌بینی کرده است. دولت کانادا نیز از سال ۱۹۵۹ به منظور هماهنگی بیشتر در امور دفاع غیر نظامی، سازمان‌های دفاع غیر عامل و اقدامات اضطراری را ادغام کرد که از مهم‌ترین وظایف این سازمان جدید، تامین نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است.

● پدافند غیرعامل در ایران

قبل از انقلاب، سازمانی با عنوان سازمان دفاع غیرنظامی سه دسته ماموریت به عهده داشت؛ ماموریت اول این سازمان، هدایت، کنترل و پشتیبانی از مردم حین حوادث و بلایای طبیعی، ماموریت دوم امداد و نجات در حوادث و ماموریت سوم، کاهش آسیب‌پذیری‌های کشور در برابر تهدیدات خارجی بود. پس از پیروزی انقلاب این سازمان منحل و مسئولیت پدافند غیرعامل به بسیج واگذار شد. با پیوستن بسیج به نیروهای مسلح، این ماموریت بین نیروهای مسلح و دولت باقی ماند و بعد از جنگ نیز در مقطعی تا سال ۸۲ این مسئولیت به سه سازمان دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و قرارگاه پدافند هوایی و فرمانده کل ارتش واگذار شد. سرانجام سال ۸۲ با نظر رهبر معظم انقلاب و ارزیابی ستاد کل نیروهای مسلح، پدافند غیرعامل به‌طور مستقل آغاز به کار کرد.

از سال ۸۲ تا ۸۴ مسئول این سازمان با سردار محمدرضا نقدی بود که این مسئولیت از سال ۸۴ به عهده سردار غلامرضا جلالی گذاشته شد. پیش از دولت نهم این موضوع در قالب کمیته دائمی پدافند غیرعامل دنبال می‌شد، اما ازسال ۸۴ به بعد با برنامه‌ریزی‌ها و حمایت‌های صورت گرفته، سازمان پدافند غیرعامل با ۹ معاونت و ساختاری مصوب به تصویب رهبر معظم انقلاب رسید. بتازگی نیز معاونت بسیج به سازمان اضافه شده که اکنون دارای ده معاونت است.

در ایران پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی از اهمیت خاصی برخوردار است و این سازمان برای رسیدن به اهداف خود با تمام دستگاه‌های اجرایی ارتباط برقرار می‌کند. براساس آیین‌نامه اجرایی، تمام دستگاه‌های اجرایی موظف هستند دبیرخانه‌ای را برای تسهیل ارتباط خود با این سازمان داشته باشند. همچنین طبق تفاهم‌نامه‌هایی که با دستگاه‌های اجرایی به تصویب رسیده لازم است تمام دستگاه‌های اجرایی کشور ارتباط سازنده و مثبتی با این سازمان برقرار کنند.

● اقدامات انجام شده در ایران

یکی از برنامه‌های سازمان پدافند غیرعامل، مقابله با تهدیدات سخت است که شامل مستحکم سازی بخش‌های اجرایی کشور، ساخت پناهگاه‌ها و امثال آن می‌شود. در این زمینه، پروژه‌های مهمی در بخش مخابرات، صداوسیما و هسته‌ای به انجام رسیده است که از جمله این پروژه‌ها مجموعه غنی‌سازی فردو است.

ایجاد قرارگاه پدافند سایبری از دیگر اقدامات مهم سازمان پدافند غیرعامل است که باتوجه به افزایش حملات سایبری در سال‌های اخیر، اهمیت آن دوچندان می‌شود.

در عین حال با توجه به این‌که حوزه‌های اطلاع‌رسانی، بهداشت، تجارت الکترونیک، برق و مدیریت منابع آبی همه از فناوری اطلاعات استفاده می‌کند و اگر امنیت IT به خطر افتد، حیات کشور در معرض خطر قرار خواهد گرفت، این سازمان توجه وی‍‍ژه‌ای به امنیت IT دارد.

سازمان پدافند غیرعامل همچنین برنامه پنج ساله خود را در همه دستگاه‌های اجرایی به تصویب رسانده، به طوری که این برنامه اکنون در این دستگاه‌ها قابل اجراست.

آموزش در این سازمان اهمیت وی‍ژه‌ای داشته که در این خصوص آموزش مردمی با استفاده از ظرفیت نیروی مقاومت بسیج، آموزش و پرورش و صدا و سیما دنبال می‌شود.

کتایون مافی