دیپلماسی پینگ پنگ در روابط ایران و امریکا

جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده امریکا طی ربع قرن گذشته روابط سرد همراه با خصومت ورزی را تجربه کرده اند و انفعال سیاست یک جانبه گرای کاخ سفید علیه ایران, مقامات امریکایی را به سوی تعامل با جمهوری اسلامی سوق داده است

پس از گذشت نزدیک به چهار دهه از ابتکار عمل موفقیت آمیز کاخ سفید در ترمیم روابط با جمهوری خلق چین و ظهور «دیپلماسی پینگ پنگ» در متن سیاست خارجی امریکا اکنون زمزمه احیای این گونه از دیپلماسی در مورد ایران به گوش می رسد. جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده امریکا طی ربع قرن گذشته روابط سرد همراه با خصومت ورزی را تجربه کرده اند و انفعال سیاست یک جانبه گرای کاخ سفید علیه ایران، مقامات امریکایی را به سوی تعامل با جمهوری اسلامی سوق داده است.

در واقع سیر تحولات اخیر در منطقه خاورمیانه به گونه ای بوده است که از تشنج زدایی و سرانجام عادی سازی روابط تهران- واشنگتن به عنوان بهترین راه حل موجود برای پایان دادن به بحران های منطقه ای و در سطحی کلان تر تنش های بین المللی یاد می شود.

خروج نیروهای امریکایی از بن بست عراق، موفقیت روند صلح اعراب - اسرائیل، برقراری و حفظ ثبات در افغانستان، مساله هسته ای و در بعد جهانی اجتناب از به سردی گراییدن روابط امریکا با روسیه و چین، همچنین پرهیز از بروز شکاف در جبهه کشورهای آن سوی آتلانتیک از جمله اهدافی است که تحقق آنها همکاری تنگاتنگ تهران - واشنگتن را می طلبد. پس از قطع روابط دیپلماتیک ایران- امریکا (۱۳۵۷) و جریان گروگانگیری اعضای سفارت امریکا در تهران، معدود روابط غیرقابل اجتناب دو طرف به رفع بحران های حساس (از جمله آزادی گروگان ها و ماجرای ایران - کنترا) خلاصه شد. پس از روی کار آمدن دولت بوش با شعار مبارزه علیه تروریسم ابعاد تعاملی ایران- امریکا شکل تازه ای گرفت.

هر چند دولت بوش ایران را در لیست کشورهای حامی تروریسم قرار داد، اما پس از حذف طالبان در افغانستان- یکی از اعضای محور شرارت - به همکاری با تهران متوسل شد. در حقیقت کنفرانس افغانستان که در سال ۲۰۰۳ برگزار شد، موفق ترین و قابل توجه ترین الگوی تعاملی ایران- امریکا پس از قطع روابط دیپلماتیک به شمار می آید. ایران با تاکید بر نقش همسایگی و روابط کهن خود توانست مقامات افغانستان را به همکاری ترغیب کند.

در حقیقت ایفای نقش سازنده ایران در مورد همسایه شرقی خود به برقراری آرامش نسبی در این کشور کمک کرد و ایالات متحده به کمک تهران از پروژه افغانستان تا حدودی سربلند بیرون آمد. شاید بتوان نمایش نفوذ تاثیرگذار ایران در افغانستان را نقطه عطف تغییر نگرش برخی مقامات امریکایی قلمداد کرد که به تدریج بر تعداد آنها افزوده شد.

به عقیده آنها برقراری رابطه با تهران بر مبنای دستاوردهای مثبت تجربه افغانستان ضمن جلوگیری از تنش های بیشتر در رابطه ایران - امریکا و پیامدهای مخرب آن برای صلح و ثبات منطقه در پیشبرد سیاست های منطقه ای واشنگتن نیز سهم بسزایی دارد. از همین رو بار دیگر توجه به مذاکره و هنر دیپلماسی در کانون توجه قرار گرفت که نمونه آن را می توان در حمایت امریکا از مذاکرات هسته ای اتحادیه اروپا - ایران با چشم انداز پیوستن واشنگتن به این گفت وگوها مشاهده کرد. اکنون بسیاری از مقامات امریکایی و متحدان اروپایی کاخ سفید بر این باورند «آغازی نو با تهران» به سود ایالات متحده است.

هر چند کاخ سفید نسبت به توصیه های مکرر برای احیای روابط سعی در حفظ موضع سرسختانه خود دارد، اما علائم ارسالی از واشنگتن و طیفی از ملاقات های علنی و محرمانه از تمایل به ترسیم روابط حکایت دارد. هر چند عمق و گستردگی مشکلات فی مابین ایران و ایالات متحده به بررسی های مبسوط و مذاکرات منسجم و درازمدت نیاز دارد، اما اعلام آمادگی دو طرف برای مذاکره در خصوص شرایط عراق می تواند یک نقطه شروع برای این راه طولانی باشد. این در حالی است که اخیراً ابعاد دیگر روابط تهران- واشنگتن نظیر بعد ورزشی و فرهنگی نیز دستخوش تحولاتی شده است.

برخی بر این گمانند که نحوه عملکرد اخیر امریکا در قبال ایران، سال های ۱۹۷۱ و رویکرد دیپلماتیک ریچارد نیکسون در قبال امپراتوری چین را تداعی می کند که در ادبیات سیاسی جهان به «دیپلماسی پینگ پنگ» معروف شد. در دوازدهم آوریل ۱۹۷۱ ایالات متحده طی اقدامی نادر برای اولین بار پس از روی کار آمدن حزب کمونیست مائو (۱۹۴۹) تیم پینگ پنگ خود را روانه چین کرد. هر چند این اقدام در ظاهر ورزشی توجه ویژه محافل سیاسی را برانگیخته نکرد، اما حتی پیشنهاددهندگان این پروژه نیز از نتایج مثبت دیپلماتیک آن در حیرت فرورفتند.

تعامل فرهنگی ورزشکاران دو کشور در جریان این سفر چند روزه به اندازه ای تاثیرگذار بود که هفت ماه بعد، نیکسون، رئیس جمهور وقت امریکا، به پکن سفر کرد و عادی سازی روابط به گونه ای شکل گرفت که دور بعدی مسابقات پینگ پنگ با حضور تیم چین در امریکا برگزار شد. در واقع بهره مندی سیاستگذاران امریکایی از پتانسیل مسابقات ورزشی در عرصه سیاست موجب شد تاریک ترین روزهای نیروهای امریکایی در جنگ ویتنام به کمک چین به پایان برسد.

در همین حال گسیل دانشجویان امریکایی به چین، بستر مناسب برای تبادل فرهنگی دوجانبه را فراهم کرد و در بطن این تعاملات فرهنگی - ورزشی روابط دیپلماتیک و استراتژیک امریکا - چین احیا شد.

‌● دیپلماسی شاخه زیتون

در هفته اول اردیبهشت ماه خبر مذاکرات کمیته المپیک امریکا با همتای ایرانی خود به منظور تبادل مربی، امکانات آموزشی و تکنولوژی ورزشی در راس اخبار قرار گرفت. این در حالی است که تلاش امریکا برای کسب اعتبار - حداقل در سطح ورزشی - در جمهوری اسلامی ایران دیپلماسی پینگ پنگ نیکسون را در ذهن تداعی می کند.

البته دیدارهای ورزشی ایران و امریکا بی سابقه نیست و تاکنون بارها تیم های کشتی و فوتبال دو کشور در مقابل هم قرار گرفته اند. اما آنچه جلب توجه می کند رسمیت بخشیدن به روابط ورزشی در زمانی است که موضوع مذاکره به شکل جدی مطرح است.

برخی بر این گمانند که دیپلماسی پینگ پنگ در احیای روابط تهران- واشنگتن نقش پررنگی ایفا می کند. اکنون محافل ورزشی امریکا برخلاف محافل تجاری چراغ سبز کاخ سفید برای تعامل با ایران را دریافت کرده اند و این امید وجود دارد که «دیپلماسی شاخه زیتون» تیم های ورزشی در شکستن تابوی روابط اقتصادی و سیاسی دوجانبه موثر باشد. رابرت فسولو مدیر روابط بین الملل کمیته المپیک ایالات متحده در جریان ملاقات با مقامات ایرانی در شورای المپیک آسیا در کویت گفت؛ «سطح روابط بین الملل امریکا به شدت سقوط کرده است و ما می کوشیم حداقل در بعد فرهنگی این روابط را احیا کنیم.»

وی تصریح کرد؛ امیدواریم این رویکرد به بهبود جایگاه ما در جهان اسلام کمک کند. این در حالی است که این ابتکار عمل کمیته المپیک امریکا پشتیبانی کارن هاگز مدیر بخش دیپلماسی وزارت امور خارجه امریکا در امور فرهنگ بین المللی را در اختیار دارد.

علاوه بر جامعه ورزشی امریکا جامعه فرهنگی و دانشجویی آن نیز درصدد احیای روابط با ایران برآمده اند. اخیراًً در وب سایت شماری از دانشگاه های امریکا از جمله کالج کالیفرنیا برای تور مطالعاتی دانشجویان امریکایی در ایران نام نویسی می شود. به عقیده تحلیلگران بهره گیری از پتانسیل فرهنگی در ترمیم روابط ایران- امریکا بسیار پراهمیت است و دیپلماسی پینگ پنگ در این زمینه کارساز خواهد بود.

آزاده افتخاری