نیشابور؛ پیشینه‌ا‌ی درخشان و سیمایی زرّین در گستره‌ی دانش، فرهنگ و تمدن

موقعیت و سوابق تاریخی، علمی و فرهنگی این شهر گرانقدر، به قدری درخشان است که شعاع آن از دید هیچ انسان منصفی پنهان نمانده و انبوهی از توصیف‌ها و نقل و قول‌های شخصیت‌های مهمی …

موقعیت و سوابق تاریخی، علمی و فرهنگی این شهر گرانقدر، به قدری درخشان است که شعاع آن از دید هیچ انسان منصفی پنهان نمانده و انبوهی از توصیف‌ها و نقل و قول‌های شخصیت‌های مهمی موجود است که گویای همان پیشینه‌ی درخشان و سیمای زرین این شهر می‌باشد. شهری که به گواهی تاریخ، اعتبار آن همواره روبه فزونی بوده است و با وجود تخریب و ویرانی‌های زیاد و شدیدی که در این شهر صورت‌ گرفته ولی به خاطر آن موقعیت و پیشینه‌ای که داشته به سرعت، دوباره آن اعتبار و شهرت قبلی خود را بدست می‌آورد.

یکی از خصوصیات‌های نیشابور، که دلیل بر اهمیت این ولایت در زمان‌های پیش از اسلام بوده است، این است که «آتشکده‌ی آذر برزین مهر»، که یکی از سه آتشکده‌ی بزرگ و مقدس زردتشت و متعلق به طبقه دهقانان بود در کوه‌های این ناحیه قرار داشته است و این دلیل بر مقام و موقعیتی است که شهر نیشابور در دوره ساسانی دارا بوده است. از نیشابور دوره اسلامی نیز توصیف‌های بسیار زیادی توسط مورخین شده است و شاید به خاطر همین اهمیت و شکوه آن بوده که آن را با شهرهای مهم آن زمان مانند: قاهره، دمشق و شیراز مقایسه کرده‌اند و ویژگی‌ها و امتیازات زیادی بر این شهر قائل شده‌اند از قبیل؛ وفور نعمت، جمعیت فراوان، عمارت‌های بسیار و باشکوه، کثرت مسافر و قافله و رونق تجارت، کثرت مدارس و حوزه‌های علمیه و رقیب مهم شهرهای آن دوره بوده است. مقدسی، از شکوه و عظمت این شهر نیشابور، این تصویر را ارایه کرده است که نیشابور شهری مهم و مرکز آن آبرومند است که همپایه‌ای در اسلام برای خواصی که در آن گرد آمده است، ندارد. بزرگی زمین و پهناوری آن، گوارش آب، فزونی دانشمندان و بزرگان و پیشوایان دیگر، میوه گوارا و بسیار، گوشت خوب و ارزان، زندگی مرفه و سودمند، بازارهای گشاد، خانه‌های بزرگ و .... آموزشگاه‌های بانظم، رسم و آیین گزیده، هنر و مهارت، بازرگانی و عبادت، امانت و نگهداری آن‌ها در همه‌ی جهان مشهور و در اسلام نام‌بردار است، آری اینجا خزانه‌ی مشرقین و تجارت‌خانه‌ی خاور و باختر است.

اما در نهایت از قرن هفتم هجری به دلیل هجوم اقوام مغول و ناسازگاری طبیعت (زلزله‌های سال ۶۱۵،۶۶۹، ۸۰۸ هجری قمری) اگر چه نیشابور در سراشیبی افول، عظمت باستانی و تاریخی خود را از دست داد و برای همیشه متروک شد، لیکن به اتکای همان موقعیت‌های ممتاز طبیعی- انسانی تا حدودی رونق گذشته خود را باز یافت و در شمال غربی نیشابور قدیم و در اطراف بنای مویدیه به حیات خود ادامه دادند. به طوری که ابن‌بطوطه در اواسط قرن هشتم، نیشابور را با سیمای زیبا هم‌چون دمشق کوچک توصیف کرده است. شهر نیشابور دوره‌ی تیموری به بعد، به شکل مربع مستطیل بوده و در حوالی دو خیابان شرقی-غربی که در وسط شهر هم‌دیگر را قطع می‌کرده بازار شهر ایجاد گردیده و این چهار بازار از چهار جهت به دروازه‌های شهر منتهی می‌شده است (از شرق به دروازه‌ی مشهد، از جنوب به دروازه‌ی عراق، از غرب به دروازه‌ی پاچنار و از شمال به دروازه‌ی ارگ). در حال حاضر، شهر قدیم نیشابور )قبل از تیموری)، ناحیه‌ی وسیعی است که از تپه‌ها و محوطه‌های متعدد تشکیل شده است و این محوطه‌ی وسیع که بیش از ۳۵۰۰ هکتار وسعت دارد قسمت اعظم آن در دل خاک نهفته است و آثار برجای‌مانده‌ی موجود، محدود است به چند تپه اصلی از قبیل تپه‌ی آلب‌ارسلان، تپه‌ی مدرسه، تپه‌ی آهنگران، تپه‌ی سبزپوشان، قنات تپه، تپه‌ی بازار، تپه‌ی تاکستان و محوطه‌ی شادیاخ که به صورت تلی خاک نمایان هستند. همچنین در داخل این محدوده در حال حاضر حدود ۲۰ روستا وجود دارد.

از نیشابور دوره‌ی تیموری تا اوایل پهلوی نیز اثر چندانی به جا نمانده و بیشتر آن در زیر بافت فعلی شهر نیشابور مدفون شده است. چون در اوایل قرن حاضر حصار و باروری شهر در هم شکسته و دروازه‌ها برداشته شد و شهر خارج از خندق به سمت شمال و شمال غرب توسعه یافت. فقط چند بنای مهم و عمومی از قبیل مسجد جامع، بازار، مدرسه و کاروان‌سرا باقی مانده است. در حال حاضر، شهرستان نیشابور، یکی از شهرستان‌های مهم استان خراسان رضوی است و بخش اعظم این شهرستان در دشت نسبتاً وسیعی قرار گرفته که از شمال به شهرستان چناران و قوچان، از شرق به شهرستان مشهد، از جنوب به شهرستان‌های تربت‌حیدریه و کاشمر و از غرب به شهرستان سبزوار محدود است. نیشابور بین ۵۸ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۳۰ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۵ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۹ دقیقه عرض جغرافیایی در حاشیه‌ی شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده است.

«نیشابور، شهر ادب»، وب‌گاه «پایگاه محور تاریخی و فرهنگی نیشابور».