بی خردان تاریخ و تاریخ بی خردی

پیروی حکومت ها از سیاست های مغایر با منافع خویش یکی از پدیده های مشهود در سراسر تاریخ, صرف نظر از زمان و مکان است

«پیروی حکومت ها از سیاست های مغایر با منافع خویش یکی از پدیده های مشهود در سراسر تاریخ، صرف نظر از زمان و مکان است. انسان ظاهراً در حکومت بیش از هر رشته دیگر فعالیت های بشری بی کفایتی نشان می دهد. خرد که می توان گفت داوری بر پایه تجربه و عقل سلیم و اطلاعات موجود است، در این رهگذر کمتر به کار می افتد و اغلب سرخورده و ناکام می ماند. چرا زمامداران این همه برخلاف عقل و منافع خردمندانه خویش عمل می کنند؟ چرا شعور چنین به ندرت وارد کار می شود؟» تاریخ بی خردی نوشته باربارا تاکمن۱ مورخ خلاق و پرشور امریکایی با همین پاراگراف آغاز می شود. تاکمن مورخی است که تقریباً تمام قرن بیستم را زندگی کرده و مهم ترین وقایع آن را دیده و لمس کرده است. شاید حرفه روزنامه نگاری که در طول جنگ های داخلی اسپانیا و جنگ جهانی دوم به آن مشغول بوده یکی از دلایل توجه ویژه او به ریزترین نکات و جزیی ترین اتفاقات رخ داده در طول حوادث تاریخی باشد.

اما مهم ترین ویژگی تاکمن سبک منحصر به فرد او در نگارش متون تاریخی است. نثر ساده و روان و قصه گونه و حتی استفاده از برخی تکنیک های داستان نویسی مثل تعلیق باعث شده است کتاب های او در عین داشتن نکاتی ارزشمند به لحاظ تاریخی، برای مخاطب عام هم جذابیت داشته و حتی چند باری هم عنوان پرفروش ترین کتاب سال را از آن خود کند؛ اتفاقی که به قول مترجم کتاب آقای کامشاد به ندرت برای کتب تاریخی رخ می دهد.۲

حسن کامشاد در مقدمه خود (درباره نویسنده) این ویژگی باربارا تاکمن را ابتدا از قول خود نویسنده به این صورت شرح می دهد؛ «هدف مورخ حفظ توجه خواننده است، یا باید باشد... من می خواهم خواننده ام صفحه را که برمی گرداند به آخر برساند. این مقصود موقعی حاصل می شود که روایت روان پیش برود و فرسوده در بند تحقیق و زیر بار تفصیل به گل ننشیند.»

«آرایش مهارت آمیز مطلب و سبک موجز و روشن آن» شرح دیگری است که مترجم از شیوه نگارش تاکمن (البته از قول منتقدان غربی) ارائه می دهد. بد نیست در اینجا به این نکته هم اشاره کنیم که اتفاقاً یکی از نقاط قوت کتاب ترجمه بسیار قابل توجه، روان و یکدست حسن کامشاد است. مطمئناً تمام ویژگی های نثر تاکمن که در بالا اشاره کردیم، می توانست با یک ترجمه بد یا حتی متوسط بی اثر شود اما مترجم کتاب در ایجاد فضایی منطبق با ذهنیات نویسنده در متن اصلی موفق بوده و اصل امانت را نه فقط در ترجمه لغت به لغت که در حفظ سبک نگارش نویسنده نیز رعایت کرده است. از سوی دیگر منش روایی کتاب ویژگی دیگری را نیز به همراه خود آورده است و آن نتیجه گیری است. شاید بتوان این گونه گفت که او جزئیات را مطرح می کند تا از آنها نتایج کلی بگیرد و این در واقع نوعی برخورد استقرایی با تاریخ است که البته مسبوق به سابقه هم هست. این نتیجه گیری ها اگرچه گاهی در جای جای متن اصلی و در میان پاراگراف ها به چشم می خورند اما بیشترین آنها را در فصل آخر کتاب «فانوس عقب کشتی» می توانیم ببینیم که در واقع فصل نتیجه گیری است. همه اینها باعث می شود توصیف دیگری که مترجم ارائه می دهد نیز موجه و منطقی به نظر بیاید. «این کتاب در واقع داستان شماری از خطاهای بزرگ تاریخی است- اندرز گذشته و عبرت حال.»

● بی خردی سیاسی

اما باربارا تاکمن برای آنکه مخاطب خود را از همان ابتدا با تصویری روشن از اهداف خود مواجه کرده و قرار گرفتن در اتمسفر کتاب را برای او آسان تر کند، در اولین بخش کتاب در واقع سعی می کند کلمه «بی خردی» و منظور خود از به کار بردن آن را به طور کامل شرح دهد و به خصوص حساسیت ویژه یی روی تمایز بی خردی از دیگر انواع خطاهای انسانی در حکومت از خود نشان می دهد.

«سوءحکومت چهارگونه است و اغلب آمیزه یی از هر چهار؛

۱) استبداد یا ظلم و فشار

۲) جاه طلبی بیش از حد

۳) بی کفایتی یا انحطاط

۴) و بالاخره بی خردی یا اصرار در کژاندیشی.

این کتاب درباره تجلی ویژه یی از شق اخیر است، یعنی پیروی از سیاست های مغایر با منافع مردم و کشور خود. غرض از منافع همان چیزی است که به آسایش و سود مردم تحت حکومت بینجامد و مراد از بی خردی گزینش سیاست هایی است که نقض این غرض کند.»

پس مراد از بی خردی رفتار منافی منافع مردم است نه خود حاکم یا سیاستمدار. این نکته یی است که اگرچه در خود کتاب به طور مستقیم به آن اشاره نشده است اما بی توجهی به آن راه درک پیام کتاب را به بیراهه می کشاند.

● معیار بی خردی

تاکمن در ادامه سه شرط را به عنوان ملاک تشخیص یک رفتار بی خردانه مطرح می کند. او در واقع با خواننده خود قرار می گذارد که از اینجا به بعد هر جا حرف از بی خردی زده شد، مراد رفتاری است که واجد این سه شرط باشد؛

- اول آنکه نه تنها از دید حال به گذشته بلکه در زمان خود نیز ناقض غرض انگاشته شده باشد.

- دوم آنکه باید راه دیگری سوای آنکه پیموده شد وجود می داشته است.

- شرط سوم این است که- برای رهایی از مشکل شخصیت- سیاست مورد بحث باید متعلق به گروه باشد نه یک فرد حکمران و از طول عمر سیاسی یک نفر تجاوز کند.

● مشکل ساختاری نه فردی

این شرط سوم اتفاقاً یکی از مهم ترین ویژگی های کتاب را پیش می کشد. تاریخ بی خردی در تمامی صفحات خود سعی می کند از قضاوت درباره افراد پرهیز کند و بیشتر به جریانات رایج در حکومت های مورد نظر خود بپردازد. باربارا تاکمن برای آنچه خود رهایی از مشکل شخصیت می نامد، سعی می کند از قرار دادن بار تمام مسوولیت ها بر دوش یک نفر پرهیز کند و نشان دهد وقتی یک ساختار غلط در جامعه و به خصوص در راس آن جامعه وجود داشته باشد و بدبختانه نهادینه هم شده باشد، چطور به صورت ناخودآگاه و برخلاف اعتقادات و ذهنیات آگاهانه افراد مسیر را برای رفتارهای نابخردانه باز می کند. به بیان بهتر او به دنبال ساختار و فرآیندهای نابخردانه است نه انسان های بی خرد و در نهایت هم شخص خاصی را محکوم نمی کند. محکوم اصلی جامعه یی است که در آن امکان بروز چنین بی خردی هایی وجود دارد. کتابی که درباره آن حرف می زنیم «تاریخ بی خردی» است نه «تاریخ بی خردها».

تاکمن در ادامه فصل اول نمونه هایی را از بی خردی های مهم تاریخ به صورت خلاصه و موجز شرح می دهد؛ نمونه هایی که در فصول بعدی فقط به شرح و تفصیل چهار مورد آنها می پردازد. نمونه هایی مثل انقلاب فرانسه و بازگشت به خودسالاری سلطنتی، نقشه «۱۷» یا نقشه جنگی فرانسویان در سال ۱۹۱۴، ماجرای رîحïبعام و بنی اسرائیل، سقوط مکزیک و قوم آزتک در برابر اسپانیا، فتح اسپانیا به دست اعراب، ماجرای لویی چهاردهم و مقابله با هوگونوها (پروتستان های فرانسه)، حمله زیردریایی های آلمان در جنگ جهانی دوم، حمله ژاپن به پرل هارپر و بالاخره ماجرای امریکا در ویتنام.

شاید حتی فقط مطالعه همین فصل اول بتواند طرحی کلی از کتاب تاریخ بی خردی را در ذهن مخاطب شکل دهد. اما به هر حال درک دقیق تر موضوع و پیگیری گام به گام مسیری که این بانوی مورخ امریکایی پیش پای مخاطبش می گذارد نیازمند مطالعه سایر بخش های کتاب نیز هست؛ بخش هایی که در آنها تاکمن به توضیح مفصل تر ماجراهای جنگ تروا، پاپ های رنسانس و جدا شدن پروتستان ها، استقلال امریکا از بریتانیا و شکست امریکا از ویتنام می پردازد.

● بی خردی امریکا در ویتنام

اما نکته مهم درباره این چهار فصل و چهار داستان این است که اساساً نویسنده کتاب بیشتر انرژی خود را بر جنگ امریکا و ویتنام متمرکز کرده و این فصل را دقیق تر و مفصل تر از سایر فصول کتاب شرح می دهد. انگار سایر بخش های کتاب برای تاکمن بهانه یی است تا با عبور از آنها زمینه را برای دغدغه اصلی خود که همانا نقد بی پرده سیاست های حکومت امریکا در جنگ ویتنام است، بپردازد؛ جنگی که پنج رئیس جمهور امریکا

-ترومن، آیزنهاور، کندی، جانسون و نیکسون- در باتلاق آن گرفتار می شوند و بعد از ۲۵ سال دست و پا زدن در برابر کشوری که به زعم خودشان یک کشور درجه چهار آسیایی بیش نبود، سر افکنده و شکست خورده به خانه بازمی گردند، جنگی که جریانات رخ داده در آن کاملاً با تعریفی که تاکمن در ابتدای کتاب از مفهوم بی خردی ارائه می کند، همخوانی دارد. اولاً در زمان خود نیز ناقض غرض بود، ثانیاً راه های دیگری هم برای مواجهه با آن و حل مشکل وجود داشت و ثالثاً ناشی از اشتباه یک گروه سیاستمدار در طول زمانی نه چندان کم بود نه نتیجه بی خردی یک فرد خاص. «بی آبرویی یک فرمانروا در تاریخ جهان مطلب مهمی نیست اما بی آبرویی یک حکومت تکان دهنده است.»

در نهایت و همان گونه که پیشتر اشاره شد نویسنده کتاب در فصل پایانی به بیان نتیجه گیری های کلی می پردازد و نکاتی را مطرح می کند که اغلب نغز و ریزبینانه اند؛ نکاتی که هر یک واقعیاتی تلخ و گزنده را از اشتباهات تاریخی بشر پیش چشم ما می گشاید، اشتباهاتی که بدبختانه گاهی مسیر کلی تاریخ را هم تحت تاثیر خود قرار داده اند.

اما مساله یی که شاید برای مخاطب ایرانی جالب توجه باشد دو بار اشاره به نام ایران در فصل آخر است. بار اول که بسیار مهم تر است، پرسشی است تامل برانگیز و البته قابل تعمیم به همه جوامع دیگر و حکومت آنها؛ «پند گرفتن از تجربه، مقوله یی است که تقریباً هیچ گاه به کار بسته نمی شود. چرا تجربه امریکا در چین یعنی نتیجه حمایت از دار و دسته یی نامحبوب، در ویتنام درس عبرت نشد و تجربه ویتنام درس عبرت در ایران؟» و بار دوم جایی است که انتخابات امریکا را به لحاظ تاثیر «وجهه آفرینی» یا به عبارت بهتر استفاده از روش های نه چندان صادقانه با انتخاب داریوش اول هخامنشی به پادشاهی (فارغ از درست یا غلط بودن روایت تاریخی) مقایسه می کند.

▪ نام کتاب؛ تاریخ بی خردی از تروا تا ویتنام

▪ نویسنده؛ باربارا تاکمن

▪ ترجمه؛ حسن کامشاد

▪ نشر؛ کارنامه

▪ تاریخ نشر؛ ۱۳۸۷

پی نوشت ها؛

۱- تولد؛ ژانویه ۱۹۱۲ در نیویورک، مرگ؛ فوریه ۱۹۸۹ در ۷۷ سالگی

۲- مهم ترین آثار؛ سیاست گمشده بریتانیا ۱۹۳۸- شمشیر و کتاب مقدس ۱۹۵۶- تلگرام تسیمرمان ۱۹۵۸- توپ های ماه آگوست ۱۹۶۲- برج فرازان ۱۹۶۶- استیلول و تجربه امریکا در چین ۱۹۷۱- نوشته های چین ۱۹۷۲ - آیینه دوردست ۱۹۷۸ - تمرین تاریخ ۱۹۸۱- تاریخ بی خردی ۱۹۸۴- سلام نخست ۱۹۸۸

فواد گودرزی