شرق ایران در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد

از هزاره ی دوم تا اوایل هزاره ی اوّل , جریانی در مهاجرت و رفت و آمد در فلات رخ داد كه سرانجام منتج به ورود ایرانیان به فلات و دوام و قوامشان شد, بدون آنكه میان سكنه ی بومی , تحلیل رفته و مستهلك شوند,

●مهاجران‌ دو شاخه‌ می‌شوند- ظهور هیتان‌ و میتان‌

▪ از هزاره‌ی‌ دوم‌ تا اوایل‌ هزاره‌ی‌ اوّل‌، جریانی‌ در مهاجرت‌ و رفت‌ و آمد در فلات‌ رخ‌ داد كه‌ سرانجام‌ منتج‌ به‌ ورود ایرانیان‌ به‌ فلات‌ و دوام‌ و قوامشان‌ شد، بدون‌ آنكه‌ میان‌ سكنه‌ی‌ بومی‌، تحلیل‌ رفته‌ و مستهلك‌ شوند، بلكه‌ به‌ عكس‌ با سكنه‌ی‌ بومی‌ در آمیخته‌ و با تركیب‌ فرهنگی‌ نوین‌، آنان‌ را در خود محو و مستحیل‌ نمودند و این‌؛ خود از رخدادهای‌ نادر تاریخ‌ است‌.

به‌ هر انجام‌ در هزاره‌ی‌ دوم‌ پیش‌ از میلاد ظهور عناصری‌ كه‌ می‌توانیم‌ آنها را هند و اروپایی‌ Indo europإen بنامیم‌ در میان‌ اقوامی‌ كه‌ بومی‌ بودند، قابل‌ ملاحظه‌ می‌باشد. لیكن‌ این‌ عناصر جدید نقشی‌ چندان‌ در فلات‌ نداشتند و از دشتهای‌ اوراسی‌ Eurasique واقع‌ در روسیه‌ی‌ جنوبی‌ كه‌ به‌ نظر می‌رسید زادگاهشان‌ بوده‌، به‌ واسطه‌ی‌ فشار و ورود اقوامی‌ دیگر، به‌ مهاجرت‌ پرداختند. شاید در طی‌ مهاجرت‌ بر اثر عواملی‌ به‌ دو گروه‌ تقسیم‌ شده‌ باشند: گروه‌ غربی‌ و گروه‌ شرقی‌. گروه‌ غربی‌ دریای‌ سیاه‌ را دور زده‌ و پس‌ از عبور از بالكان‌ و بسفر، در داخل‌ آسیای‌ كوچك‌ پخش‌ شدند. این‌ گروه‌ به‌ زودی‌ میان‌ ملل‌ « آسیانی‌ » كه‌ شاید سكنه‌ی‌ اصلی‌ ناحیه‌ی‌ مذكور بودند، نفوذی‌ تام‌ یافته‌ و آن‌ چنان‌ قدرتی‌ به‌ دست‌ آوردند كه‌ به‌ زودی‌ اتحادیه‌ی‌ هیتیان‌ Hittites « ختیان‌ » را به‌ وجود آوردند. البته‌ در این‌ باره‌ به‌ موجب‌ فقدان‌ شواهد، آرا و نظرات‌ مخالفی‌ موجود است‌ ، امّا به‌ هر حال‌ آنچه‌ كه‌ اغلب‌ محقّقان‌ نظر می‌دهند، این‌ است‌. هیتیان‌ به‌ زودی‌ دارای‌ چنان‌ شاهنشاهی‌ عظیم‌ و پرقدرتی‌ شدند كه‌ موجب‌ شگفتی‌ است‌. اینان‌ نخستین‌ امپراتوری‌ بزرگ‌ آریایی‌ را در حدود ۱۹۰۰ پیش‌ از میلاد تشكیل‌ دادند و این‌ چنین‌ سامان‌ و سازمان‌ و نظام‌ و قدرتی‌ بی‌شك‌ ایجاب‌ می‌نماید كه‌ مدّت‌ نسبتاً زیادی‌ از سكناشان‌ گذشته‌ باشد، و به‌ این‌ جهت‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ در حدود سده‌های‌ اوّل‌ هزاره‌ی‌ دوم‌ به‌ آسیای‌ صغیر وارد شده‌ باشند. اینان‌ حتی‌ تا بابل‌ هم‌ به‌ تاخت‌ و تاز پرداختند و آنجا را گشوده‌ و چپاول‌ نمودند، امّا این‌ پیروزی‌ و فتحی‌ بود بی‌فرجام‌، چه‌ پس‌ از آن‌ به‌ ضعف‌ گراییدند و شاید نظام‌ لشكریشان‌ بر اثر ضعف‌ و نیرویی‌ كه‌ در این‌ فتح‌ بزرگ‌ به‌ كار زده‌ بودند، به‌ تباهی‌ گراییده‌ بود.

امّا مدّتی‌ نگذشت‌ كه‌ به‌ كار خود، و نظام‌ و قدرت‌ از دست‌ رفته‌ رنگ‌ و آبی‌ بخشیدند این‌ امر دگرباره‌ موجب‌ هجومها و تاخت‌ و تازهایی‌ شد كه‌ بر اثر آن‌ دولتهای‌ همجوار، چون‌ هوریان‌ Hurrites و میتانیان‌ Mitanni به‌ وسیله‌ی‌ آنان‌ منهدم‌ شد و از میان‌ رفت‌. پس‌ از لحاظ‌ قدرت‌ در برابر مصر قدعلم‌ كردند كه‌ در آن‌ زمان‌ در اوج‌ توسعه‌ی‌ مناطق‌ بازگشوده‌ی‌ خود بود و تا حدود سوریه‌ و فلسطین‌ گسترش‌ داشت‌. محقّقانی‌ چون‌ هومل‌ Hommel و می‌یر Meyer معتقدند كه‌ اینان‌ حتی‌ تا فلسطین‌ نیز پیش‌ رفته‌ و در آنجا حُكّام‌ و امرایی‌ داشته‌اند، و این‌ ادّعا به‌ موجب‌ اسنادی‌ است‌ كه‌ در تَل‌الَعَمارْنَه‌ Tell Amarna كشف‌ شده‌ و در آنها اسامی‌ و نامهای‌ آریایی‌ دیده‌ می‌شود.

امّا شعبه‌ی‌ شرقی‌ كه‌ به‌ نام‌ هند و ایرانی‌ Indo Iraniens معروف‌ است‌، جانب‌ شرقی‌ دریایی‌ خزر را پیمود. اینان‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ به‌ گروههایی‌ تقسیم‌ شده‌ باشند. یك‌ گروه‌ از قفقاز عبور كرده‌ و تا حدودی‌ از رود فرات‌ پیش‌ رفت‌. پس‌ با هوریان‌ بومی‌ كه‌ گروهی‌ از اصل‌ «آسیانی‌» بودند، به‌ هم‌ آمیختند و نتیجه‌ی‌ این‌ آمیزش‌ تشكیل‌ پادشاهی‌ میتانی‌ شد. اینان‌ هم‌ در بین‌النّهرین‌ شمالی‌ قلمرو خود را توسعه‌ بخشیدند و هم‌ با محدودیتی‌ جهت‌ آشور، دردسری‌ بزرگ‌ را برایشان‌ فراهم‌ كردند. آن‌گاه‌ به‌ الحاق‌ درههای‌ زاگْرُوس‌ Zagros شمالی‌ كه‌ مسكن‌ قوم‌ گوتی‌ Guti « درّه‌ی‌ كردستانی‌ » بود، قدرت‌ خود را توسعه‌ بخشیدند. فرازنای‌ قدرت‌ میتانیان‌ در حدود سالهای‌/۱۴۵۰ پیش‌ از میلاد بودمم‌ كه‌ با مصر پیمان‌ اتحاد بست‌ و میان‌ فراعنه‌ی‌ مقتدر مصر و دختران‌ پادشاهان‌ میتانی‌ زناشوییهایی‌ سیاسی‌ انجام‌ شد كه‌ رشته‌ی‌ اتّحاد را محكم‌تر نمود. امّا بر اثر عواملی‌، این‌ شاهنشاهی‌ به‌ ضعف‌ گرایید و چنان‌ كه‌ ملاحظه‌ شد و به‌ وسیله‌ی‌ هیتیان‌ برانداخته‌ و نابود شد.

---