فرصت های بانکداری اسلامی در جهان امروز

در کشور ما نیز بحث بانکداری و اصلاح سیستم بانکی کشور همواره بحثی داغ در محافل اقتصادی بوده است پس از انقلاب اسلامی, سیستم بانکداری کشور از بانکداری مرسوم غربی به سیستم بانکداری بدون ربا تغییر یافت اما تاکنون نتوانسته است توفیقات لازم را کسب کند

در کشور ما نیز بحث بانکداری و اصلاح سیستم بانکی کشور همواره بحثی داغ در محافل اقتصادی بوده است. پس از انقلاب اسلامی، سیستم بانکداری کشور از بانکداری مرسوم غربی به سیستم بانکداری بدون ربا تغییر یافت اما تاکنون نتوانسته است توفیقات لازم را کسب کند. اگرچه از زمان تاسیس نخستین بانک اسلامی که براساس اصل حذف بهره تاسیس شد، بیش از نیم قرن نمی‌گذرد اما بانکداری اسلامی روزبه‌روز تکامل یافته و عملکرد موفقی داشته است تا آنجا که روزنامه وال استریت ژورنال در مقاله‌ای راه حل بحران مالی آمریکا را گرایش به نظام بانکداری اسلامی می‌داند.

بر اساس مطالعات انجام شده، هم‌اکنون بیشتر از ۱۵۰۰ موسسه مالی اسلامی ‌در ۱۰۰ کشور جهان مشغول به کار هستند. گفته می‌شود ارزش سرمایه این نظام بانکی در دنیا با سرعت زیادی در حال توسعه است. کارآیی بانکداری اسلامی موجب شده است تا بسیاری از بانک‌های بزرگ دنیا بخشی از فعالیت‌های خود را به بانکداری اسلامی اختصاص دهند. مطالعات نشان می‌دهد بانک‌سیتی آمریکا اولین بانکی بود که بخش بانکداری اسلامی ‌را به بخش‌های فعال خود اضافه کرده است. اما بانکداری اسلامی چه ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند جایگزینی برای بانکداری مرسوم معرفی شود؟ این سوالی است که قصد داریم در این نوشتار بدان پاسخ دهیم.

● دلایل ثبات بانکداری اسلامی در جریان بحران مالی

• خلق پول درنظام بانکداری اسلامی بیشتر بر مبنای پدید‌آوردن سهم و کمتر بر مبنای پدیدآوردن بدهی صورت می‌پذیرد. به همین دلیل بانکداری اسلامی از ثبات بیشتر و ریسک کمتری در مقایسه با بانکداری سرمایه‌داری برخوردار است.

• بانکداری اسلامی فاقد ریسک ناشی از نرخ بهره است. نبود این ریسک منجر به نوسانات اقتصادی کمتر و ثبات اقتصادی بیشتر است. استفاده از عقود اسلامی (مشارکتی و مبادله‌ای) به‌جای استفاده از بهره، کارآیی بیشتری دارد. زیرا در بانکداری اسلامی، از «رتبه‌بندی سوددهی» بجای رتبه‌بندی اعتباری استفاده می‌شود. این رتبه‌بندی منجر به تخصیص بهینه منابع می‌شود و کارآیی بیشتری نسبت به نظام رتبه‌بندی اعتباری دارد.

• در نظام بانکداری سرمایه‌داری ویژگی‌هایی چون سفته‌بازی، عدم همزمانی تعهدهای بانک با دریافتی‌ها و بی‌ثباتی‌های مالی ناشی از پدید آمدن بازارهای بدهی به‌وجود می‌آید. در حالی که نظام بانکداری اسلامی این ویژگی‌های بی‌ثبات‌کننده اقتصادی را ندارد. برابری تعهدهای پرداخت با دریافتی‌ها یکی از دلایل ثبات بانکداری اسلامی است.

• نظام بانکداری اسلامی، توانایی جذب شوک‌های واقعی اقتصاد را از راه پدیدآوردن تغییر مناسب در هزینه سرمایه فراهم می‌کند. با تغییر سودآوری در نظام بانکداری اسلامی، هزینه تامین سرمایه نیز مطابق با سود تغییر می‌کند، اما در نظام بانکداری سرمایه‌داری ممکن است نرخ بهره متناسب با تغییر سودآوری تغییر نکند و همین امر منجر به واکنش‌های شدید در تقاضای تامین مالی شود و در نتیجه منجر به بحران‌های مالی شود.

• ریسک در نظام بانکداری اسلامی بین تامین‌کننده سرمایه و متقاضی سرمایه توزیع می‌شود، اما این ریسک در نظام بانکی سرمایه‌داری تنها متوجه متقاضی سرمایه می‌شود. بنابراین بانکداری اسلامی ریسک کمتری در مقایسه با بانکداری سرمایه‌داری دارد.

• تامین مالی از راه استقراض، بازار بدهی گسترده‌ای ایجاد می‌کند. خرید و فروش وام با نرخ‌های بهره به صورت مکرر منجر به توسعه بازار بدهی می‌شود و ریسک نکول (عدم بازپرداخت وام) را افزایش می‌دهد و منجر به بحران‌مالی می‌شود. بحران مالی اخیر آمریکا و اروپا نمونه بارز این واقعیت است. این درحالی است که نظام بانکداری اسلامی به جهت اصل مشارکت در سود و زیان دچار گسترش بازار بدهی نمی‌شود.

• هزینه‌های معاملاتی در نظام تامین مالی اسلامی کمتر از این هزینه‌ها در نظام متعارف است که علت آن نیز همبستگی بیشتری است که بین بخش مالی و بخش واقعی در نظام بانکداری اسلامی وجود دارد.

• در نظام بانکداری سرمایه‌داری، بخش اعتباری مستقل از بخش واقعی شکل می‌گیرد، به گونه‌ای که هر یک از دو بخش، راه و اهداف خاص خود را دنبال می‌کند. در نتیجه ممکن است رشد دو بازار هماهنگی لازم را نداشته باشد و یک بازار رشد بیشتری نسبت به بازار دیگر داشته باشد.اما در نظام بانکداری اسلامی هماهنگی بین بخش اعتباری و بخش واقعی شکل می‌گیرد، به گونه‌ای که رشد بازار مالی تابعی از رشد بخش واقعی است.

• در مبحث بانکداری اسلامی موضوع سود مطرح می‌شود که با ربا (بهره)، به معنی دریافت هر مبلغ اضافه روی دین، مشروط بر اینکه قبلا شرط شده باشد، تفاوت دارد. سود با توافق طرفین تعیین و به نسبت‌های مورد توافق پرداخت می‌شود، ولی ربا از طرف وام‌دهنده تعیین و به هر نرخ یا نرخ‌های ثابت از قبل تعیین شده، پرداخت می‌شود.

● جمع‌بندی و پیشنهاد

بانکداری اسلامی به جهت ویژگی‌هایش بر بانکداری سرمایه‌داری ارجحیت دارد. هر چند که در حوزه عمل بانکداری اسلامی با چالش‌هایی مواجه است. به عنوان مثال نبود نهادهای پولی اسلامی بین‌المللی، موسسات رتبه‌بندی سوددهی پروژه‌های سرمایه‌گذاری، نبود موسسات مشاوره سرمایه‌گذاری اسلامی و نبود سیستم نظارتی اسلامی بر بانکداری اسلامی از جمله چالش‌های بانکداری اسلامی محسوب می‌شود. بنابراین تحول نظام بانکداری در کشور و اسلامی کردن نظام بانکداری کشور به شیوه صحیح و کارشناسی شده می‌تواند، منجر به کارآیی نظام بانکی و در نهایت رشد و توسعه اقتصادی شود. نکته ضروری آن است که در راه پیاده‌سازی بانکداری اسلامی نباید شتابزده عمل کرد؛ بلکه پیاده‌سازی آن نیازمند مطالعات دقیق و برنامه‌ریزی گسترده است ضمن آنکه نهادسازی پیش‌نیاز موفقیت بانکداری اسلامی محسوب می‌شود.

یونس نادمی

پژوهشگر اقتصادی و مدرس دانشگاه آیت‌الله بروجردی