از اسفند دونه دونه تا نظر قربانی

راه های مختلف دفع چشم زخم از نظر عامه مردم

آن‌ها که به چشم زخم اعتقاد دارند برای دفع و یا پیشگیری از آن، روش‌های گوناگونی به کار می‌برند. بعضی سعی می‌کنند خودشان یا چیزی را که متعلق به آن‌هاست در مقابل چشم حسود جلوه ندهند. به عنوان مثال اگر به موفقیتی دست یافته‌اند نگذارند افراد شورچشم از آن مطلع شوند. بعضی اگر فرد چشم شوری وارد منزلشان شود زیاد خود را شاد و سرحال و بدون غم نشان نمی‌دهند و سعی می‌کنند در مقابل او از زندگی‌شان بنالند تا آن‌ها را چشم نزند. یا همچنین اگر چیز باارزشی داشته باشند که ممکن است چشم بخورد از جلو چشم آن شخص برمی‌دارند. یعنی به طور کل سعی می‌کنند حسادت این افراد برانگیخته نشود و کسی برای موقعیت خوب آن‌ها آه نکشد و حسرت نخورد. این افراد معتقدند باید طوری باشند که در نظر جلوه نکنند یا به اصطلاح «سرزبان نیفتند» و «به چشم کسی نیایند» و می‌گویند باید از افراد چشم شور فاصله گرفت.

بعضی نیز وقتی آدم چشم شوری منزلشان را ترک کرد مقداری پول برمی‌دارند و در حالی که می‌گویند «به ترکه چشم حسود» آن را دور سر افراد خانواده یک به یک می‌گردانند و آن را کنار گذاشته و به اولین مستحقی که ببینند می‌دهند. عده‌ای نیز پولی شب زیربالش فردی که ممکن است به چشم فرد چشم‌شور آمده باشد می‌گذارند و صبح بعد هرچه سریع‌تر آن را به مستحق می‌دهند. به هنگام گذاشتن پول در زیر بالش نیت می‌کنند و می‌گویند «به نیت دفع چشم بد و قضا و بلا».

عده‌ای نیز معتقدند برای دفع چشم‌زخم باید به پوشاک فرد بد چشم نزدیک شد و بدون آن که وی متوجه شود نخی را هر قدر هم کوچک و ریز باشد از لباس یا چادرش کند و همان موقع آن را در آشپرخانه آتش زد تا اثر چشم بد او خنثی شود.

یکی از دعاهایی که بزرگترها در حق کوچکترها می‌کنند این است که «انشاءالله خداوند ترا از چشم حسود» و یا «چشم کاسه خشک» محافظت کند.

کسی که فکر کند با آدم چشم‌شوری مواجه است برای دفع چشم او سه بار در دل «الله و اکبر» می‌گوید.

بعضی برای مصون ماندن از چشم شور، صبح قبل از شروع فعالیت روزانه «چهار قُل» را می‌خوانند و به خود یا به عزیزانشان فوت می‌کنند. «چهار قُل» عبارت از ۴ سوره از قرآن کریم است که با «قُل» شروع می‌شوند و عبارتند از «قل یا ایها الکافرون ...»، «قل هو الله احد ...»، «قل اعـــوذ برت الفلق ....»، و «قل اعوذ برب الناس ....».

عده‌ای فقط ۷ بار «قل هو الله ...» می‌خوانند و عده‌ای نیز با خواندن «آیة‌الکرسی» خود و عزیرانشان را از چشم زخم مصون می‌دارند.

اگر کسی یکی از عزیزانش به خاطر پوشیدن لباس نو یا تغییری به نظرش زیبا بیاید برای این که او را چشم نزند بلافاصله به یک چیزی چوبی می‌زند و می‌گوید «به زنم به چوب»، یا «بزنم به تخته» یا «چشمم به کف پات» یا «الهی چشم بد ازت دور باشه»، «یا الهی چشم نخوری» یا «الهی چشم حسودت بترکه» و یا «خدا ترا از چشم کاسه خشک محافظت کنه» چقدر این لباس به تو میاد.

بعضی برای تعریف از کسی حرفشان را با «ماشاءالله، ماشاءالله»، «تبارک‌الله» و یا «لاحول ولا قوت الا بااله» شروع می‌کنند و معتقدند که این کلمات چشم بد را از او دور می‌کند.

کسی که قصد دارد برنامه‌ای برای آینده‌اش بریزد، برای مصون ماندن از چشم زخم مردم صحبت درباره آن اقدام را با کلماتی مانند «انشاءالله»، «بی‌حرف پیش» و یا «به امید خدا ....» شروع می کند.

همچنین کسی که از وضعش راضی است، برای بیان رضایتش نزد عزیزانش و مصون ماندن از چشم زخم، صحبتش را با کلمات «گوش شیطان کر، چشم شیطان کور» آغاز می‌کند. به عنوان مثال می‌گوید: «گوش شیطان کر، چشم شیطان کور، بحمدالله وضع مالیم خیلی رو به راه است.»

بعضی از رانندگان برای دفع چشم زخم مردم از خود و وسائل نقلیه‌شان بر پشت آن عبارت «بر چشم بد لعنت» را می‌نویسند.

بعضی برای دور کردن چشم بد از عزیزانشان در جیب آن‌ها یک قطعه کوچک سنگ نمک می‌گذارند که همیشه همراهشان باشد.

دود کردن اسفند

یکی دیگر از روش‌های دفع چشم بد یا چشم حسود، دود کردن اسفند است.

برای دود کردن اسفند، ابتدا یک مشت از آن را بر می‌دارند و آن را دور سر آدم‌هایی که مورد نظرشان است، یا دور چیزی که خریده‌اند می‌گردانند. سپس در حالی که می‌گویند «بترکه چشم حسود» آن را به داخل آتش گداخته می‌ریزند. سپس ظرف اسفند دود کرده را به دور آن اشخاص یا اشیاء می‌گردانند.

روش دیگر این است که بعضی یک مشت اسفند بر می‌دارند و ابتدا آن را دور سر شخص مورد نظر می‌گردانند و سپس آن مشت را به شانه راست، به شانه چپ، به جلوی سینه و به پشت شخص می‌زنند و هم زمان با انجام این عمل چنین می‌گویند: «بترکه چشم حسود، همسایه دست راستی، دست چپی، جلویی، پشتی». آن وقت اسفند را درون آتش می‌ریزند و ظرف آن را دور سر شخص می‌چرخانند و در همان حال می‌گویند:

اسفند دونه‌دونه/ اسفند سی و سه دونه

اسفند خودش می‌دونه/ هر کی از دشمنو نه

چشم خویش و بیگونه‌/ الهی بترکونه

در دوران قدیم درون یک منقل کوچک، که مخصوص اسفند دود کردن بود، ذغال چوب را گداخته می‌کردند و اسفند را روی آن آتش می‌ریختند. اما امروزه در جوامع شهری ظرف مخصوص دود کردن اسفند به صورت گازی و برقی هم به بازار آمده است. معتقدان به دود کردن اسفند، جِغ‌جِغ اسفند بر روی آتش را صدای ترکیدن چشم حسود می‌دانند.

بعضی در درون اسفندی که دود می‌کنند زاج می‌گذارند. این زاج بعد از سوختن به شکل بیضی در می‌آید و معتقدند که باید با ته کفش آن کس که چشم خورده له شود.

شکستن تخم مرغ

برای دفع چشم‌زخم از کسی که فکر می‌کنند براثر چشم بد بیمار شده باشد، تخم‌مرغ می‌شکنند. شکستن تخم‌مرغ مراسمی دارد که در نقاط مختلف با کمی تفاوت اجرا می‌شود. شخصی که تخم‌مرغ می‌شکند باید وضو بگیرد. بیمار را رو به قبله می‌نشانند و وی بالای سرش می‌ایستد. تکه زغال کوچکی با یک تخم‌مرغ خام برمی‌دارد و اسم افرادی را که ممکن است بیمار را چشم زده باشند با کمک اطرافیان به خاطر می‌آورد و با هر نامی که می‌گویند روی تخم‌مرغ یک دایره می‌کشد. این اسامی شامل همه افراد فامیل، همسایه‌ها، افراد خانواده، و حتی خود شخص نیز می‌شود. وقتی اسم‌ها تمام شد هفت دایرة دیگر به تعداد روزهای هفته روی تخم‌مرغ می‌کشد و همزمان می‌گوید «شنبه‌زا، یکشنبه‌زا، ...». بعد روی سر باریک‌تر تخم‌مرغ یک سکه، به عنوان مثال ده تومانی، می‌گذارد. بعضی این تخم‌مرغ را درون یکی از لباس‌های بیمار و بعضی آنرا در یک تکه پارچه آب ندیده می‌پیچند. در گذشته مقداری خاکستر درون پارچه می‌ریختند و سپس تخم‌مرغ را روی آن می‌گذاشتند. سپس فردی که تخم‌مرغ را می‌شکند بالای سر بیمار تخم‌مرغ را طوری نگه می‌دارد که سکه به طرف بالا باشد. و دو انگشت شست را روی آن و دو انگشت سبابه را در سمت زیر تخم مرغ قرار می‌دهد. دوباره اسم افراد را می‌گویند و با هر اسم، آن شخص فشاری به تخم‌مرغ با انگشتانش، از زیر زیرتخم‌مرغ و بالا روی سکه، وارد می‌کند. تخم‌مرغ به نام هرکسی که شکست می‌گویند او بیمار را نظر زده است. تخم‌مرغ را در جوی آب روان می‌اندازند و لباس و سکه را به فقیر می‌دهند.

بعضی به نوع دیگری تخم‌مرغ را می‌شکنند. ابتداء بر روی تخم‌مرغ دعای چشم‌نظر را می‌نویسند و سپس تخم‌مرغ را سه بار از روی پیشانی تا ناف شخص می‌کشند و هربار این دعا را می‌خوانند: «بسم الله و باالله و علی اسم الله و اسم العین». سپس تخم‌مرغ را در مقابل شخص بیمار می‌شکنند و آن را در آب جاری می‌ریزند.

دعای چشم نظر چنین است:

«اللهم رب مطر حابس و حجر یابس و لیل دامس و رطب ویابس رد عین العاین علیه فی کبده و نحره و ماله فارجع البصر هل تری من قطور ثم رجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئا و هو حسیر.»

مهره نظر قربانی

یکی دیگر از روش‌های دفع چشم زخم استفاده از «نظر قربانی» است. در برهان قاطع برای این مهره کلمه «چشم زد» به کار رفته و چنین تعریف شده است: «مهره‌ای باشد از شیشه سیاه و سفید و کبود که به جهت دفع چشم‌زخم برگردن اطفال بندند».

مهره اصلی نظر قربانی یک مهره سفالی با لعاب آبی لاجوردی و به شکل‌ها و اندازه‌های مختلف است. بعضی به مهره «نظر قربانی»، «خرمهره» می‌گویند. مهره‌های دیگر همراه آن اجسامی به نام «مهره مار» و «چشم کفتار»۵ هستند. عده‌ای، به ویژه در جوامع کوچکتر و روستاها، آن را به گردن طفل خردسال خود می‌اندازند و یا بر سرشانه لباسش می‌زنند. حتی بعضی نظر قربانی را به حیوان‌های مزرعه خود که درشت و استثنایی باشند می‌آویزند؛ مثلاً به گاوی که به طور استثنایی پُرشیر است. بعضی از صاحبان وسایل نقلیه آنرا به آینه جلوی اتومبیل، تاکسی، اتوبوس و یا کامیون خود آویزان می‌کنند. در «نوروزنامه»، منسوب به حکیم عمر خیام، سنگ فیروزه و رنگ فیروزه‌ای برای دفع چشم زخم ذکر شده است.

امروزه بعضی چنین تفسیر می‌کنند که چشم زخم عبارت از امواج منفی است که از بعضی چشم‌ها خارج می‌شود و رنگ آبی خاصیت دفع کننده امواج منفی را دارد و بلافاصله آنرا بی‌اثر می‌کند.

دفع چشم‌زخم در نواحی شمال ایران

در بعضی از نقاط شمالی ایران مثل منطقه رامسر، برای دفع چشم زخم به کسی که فکر می‌کنند چشم بخورد سه بار قل‌هوالله می‌خوانند و فوت می‌کنند.در این نواحی برای مریض اسفند هم دود می‌کنند. هنگامیکه دود اسفند تمام شد زغال آن را یکی یکی در کاسه آب می‌اندازند و در حین انجام این عمل نام اشخاصی را که ممکن است بیمار را نظر کرده باشند، می‌گویند. سپس مقداری از آب آن را به صورت بیمار می‌پاشند و حتی کمی از آن آب را می‌دهند بخورد.

راه دیگر دفع چشم‌زخم نزد آنان چنین است که گزنه را بدون ریشه در آب می‌پزند. سپس ۷ بار قل هوالله می‌خوانند و به آن فوت می‌کنند. بعد می‌گذارند خنک شود. ساقه‌ای از گزنه را از داخل ظرف برمی‌دارند و آب آنرا به صورت شخص نظرخورده می‌پاشند تا «چشم نظر» از او دور شود. به زبان محلی به این آب «چُم آب» می‌گویند.

تخم مرغ شکستن در این ناحیه به این ترتیب است که شخصی که تخم‌مرغ را قرار است بشکند ابتدا وضو می‌گیرد. بر روی تخم‌مرغ کلماتی از قرآن را می‌نویسد که به «ت» ختم شده‌اند. سپس ۷ بار حمد و قل‌هوالله یا اناانزلنا را می‌خواند و به صورت فرد چشم‌خورده فوت می‌کند. سپس تخم‌مرغ را توی کاسه می‌شکند و از آن به پیشانی، کف دست و پای چشم‌خورده می‌مالد و حتماً آن را به آب روان می‌ریزد.

اعتقاد به چشم زخم در سایر کشورها

در کشور ترکیه نیز برای دور کردن چشم بد از خود، نزدیکان و اموال خود، از نظر قربانی استفاده می‌کنند. در بعضی از نقاط حتی نظر قربانی را به یخچال و چرخ‌خیاطی و امثال‌آن نیز آویزان می‌کنند.برای دفع چشم‌زخم از اسفندهم استفاده می‌کنند به این صورت که دانه‌های اسفند را در کیسه مخصوص می‌ریزند و در داخل خانه و ماشین خود برای دفع چشم بد آویزان می‌کنند.

در کشور انگلستان آنان که به چشم زخم اعتقاد دارند، مانند مردم ایران، برای دفع آن به یک چیز چوبی می‌زنند و این جمله را می‌گویند: Touch the wood and whistle . معنی جمله اینست که: «به چوب بزن و سوت بزن».

دکتر منیژه مشیری تفرشی