شیوه های ارزشگذاری دارائیهای معنوی در فرایند سرمایه گذاری

برای توسعه صنایع پیشرفته در ایران مبادله و حفاظت از دارائیهای معنوی یكی از مهمترین پیش نیازها محسوب می شود لذا حمایتهای حقوقی و روشهای علمی ارزشگذاری مطابق با دانش روز مورد نیاز است

باتوجه به جایگاه امروزی دارائیهای فكری در تجارت جهان ونقشی كه این دارائیهای ارزشمند می تواند در توسعه و كسب درآمد بیشتر برای بنگاههای كوچك و بزرگ اقتصادی و دولتها داشته باشد، مدیریت این نوع دارائیها از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. امروزه سرمایه گذاری مخاطره پذیر در نتیجه به اشتراك گذاشتن دارائیهای نامشهود سرمایه گذاران به وقوع می پیوندد، كه این امر باتوجه به شرایط فعلی ایران و همچنین نیاز به خرید و انتقال فناوری و توسعه صنایع پیشرفته، به طور روزافزونی براهمیت این موضوع می افزاید.

هدف از انجام این مطالعه شناسایی و بیان نقش و اهمیت دارائیهــای معنوی در فرآیند سرمایه گذاری، علی الخصوص سرمایه گذاری مخاطره پذیر، نحوه شناسایی دارائیها و شیوه های رایج ارزشگذاری این نوع دارائیها و بیان چالشهای موجود در این امر است. این مقاله پس از ارائه تعریف داراییهای معنوی و معرفی انواع آن از جمله حق اختراع، حق تالیف، نشان تجاری، رمز و راز تجاری، دانش فنی و حق طراحی، به تبیین اهمیت، تاثیر و ارزش افزایی آن در كسب و كار می پردازد. نتیجه این مطالعه بیانگر شیوه تعیین دارائیهای فكری، ارزشگذاری آنها، فاكتورهای موثر در تعیین ارزش آنها و چگــــونگی اظهار این دارائیها در فرآیند سرمایه گذاری است.

● دارائیهای معنوی

دارائیهای معنوی، شامل كلیه دارائیهای غیرمشهودی است كه در كسب و كار مورد استفاده قرار می گیرد ولیكن ممكن است به صورت مستقیم توسط مالكیت معنوی قابل حمایت نباشد. به طور كلی هر كسب و كاری مالك سه نوع دارایی است. دارائیهای پولی، دارائیهای فیزیكی و دارائیهای معنوی. دارائیهای پولی شامل پول، اعتبار و یا وام است. دارائیهای فیزیكی شامل تجهیزات، زمین، ساختمان، كالاها و موجودی انبار است و لذا هرنوع دارایی غیرفیزیكی دیگر در زیر مجموعه دارائیهــای معنوی قرار می گیرد. به طور كلی می توان دارائیهای معنوی را در سه گروه عمده طبقه بندی كرد كه عبارتند از: دانش فنی، اطلاعات اختصاصی و بانك اطلاعاتی تجاری و همچنین شیوه ها، ایده ها ویا طرحهای اصلی و جدید را طبقه بندی كرد. برداشت كلی از دارائیهای معنوی می تواند كلیه دارائیهایی غیرمشهودی را شامل شود كه یك كسب و كار را از رقبایش متمایز می سازد.

اهمیت و نقش مالكیت معنوی در كسب و كار و سرمایه گذاری: در یك اقتصاد دانش محور، امكان رقابت میان موسسات رقیب عموماً در گرو تولید محصولات باارزش افزوده بالا، آن هم با قیمت رقابتی است. امروزه كه اقتصاد در مسیر جهانی شدن گام برمی دارد، موسسات تولیدی و خدماتی، حتی اگر تمام فعالیت اقتصادی خود را در چارچوب مرزهای ملی نیز محدود كرده باشند، برای بقا ناگزیرند كه كالا و یا خدمت خود را با كیفیت و قیمت رقابتی جهانی عرضه كنند. برای امكان ارائه كالاها و خدماتی با قیمت و كیفیت رقابتی و بقا، در این بازار، موسسات تجاری ناگزیرند بااتخاذ یك راهبرد تجاری مستمر، همواره هزینه های تولید را كاهش دهند و با بالابردن كیفیت كالاها و خدمات، سهم خود را در بازار حفظ كنند و برآن بیفزایند. نیل به این مقصود ممكن نیست مگر از طریق:

ـ سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه(R&D) ؛

ـ هره گیری از فناوریهای نو؛

ـ وسعه مدیریت دانش؛

ـ یجاد و به كارگیری طرحها و ایده های نو؛

ـ ازاریابی كارآمد كالاها و خدمات.

برای سازماندهی و اجرای این فعالیتها به سرمایه گذاری نیاز است كه برای بنگاههای تجاری، به خصوص بنگاههای كوچك و متوسط، چنین سرمایه گذاریی ای دشوار است. در این وضعیت، اگر حمایت قانونی و عملی از حقوق مالكیت معنوی وجود نداشته باشد، حاصل سرمایه گذاری كه همان داراییهای معنوی است مورد سرقت یا نسخه برداری قرار خواهد گرفت. این حمایت از مالكیت معنوی است كه در موسسات تولیدی و خدماتی انگیزه سرمایه گذاری در تحقیق، توسعه و نوآوری ایجاد می كند زیرا مطمئن هستند داراییهای معنوی آنها مانند: ابتكارشان در تولید كالا، ابداع طرح جدیدشان برای محصول و خوش اعتباری نامشان در بازار،... مورد سوء استفاده قرار نخواهد گرفت. روند تغییر پرتفولیوی سرمایه شركتها از گذشته تاكنون: آمار و ارقام نقش و جایگاه مالكیت معنوی را در بازار تجارت جهانی، اهمیت و روند تغییر تركیب سرمایه در شركتها را به نحوی ملموس نشان می دهد:

در سال ۱۹۸۲، حدود ۶۲ درصد از دارایی شركتهای آمریكایی را دارائیهای مادی آنها مثل ساختمان، زمین، ماشین آلات، مواد اولیه، پول و مانند اینها تشكیل می داد، در حالی كه در سال ۲۰۰۰ سهم دارائیهای معنوی (اموال فكری) این شركتها به ۷۰ درصد مجموع دارایی آنها بالغ شد و سهم دارائیهای مادی به كمتر از یك سوم مجموع دارائیهای آنها تقلیل یافت.

در سوی دیگر دنیا، در اروپا نیز رشد ارزش دارائیهای معنوی چشمگیر بوده است، به طوری كه در آغاز دهه ۱۹۹۰ میلادی سهم دارائیهای غیرمادی موسسات و شركتهای تجاری در این منطقه از جهان به بیش ازیك سوم مجموع دارائیهای آنها رسیده است. به عنوان نمونه، در سال ۱۹۹۲ در كشور هلند بیش از ۳۵ درصد از مجموع سرمایه گذاری صورت گرفته در بخش خصوصی و دولتی، مربوط به دارائیهای معنوی انجام می شود. از طرف دیگر، تحقیقات نشان می دهد كه برخورداری یك كشور از نظام مالكیت معنوی صحیح نقشی بسیار اساسی و تعیین كننــــده در جلب سرمایه گذاری خارجی در آن كشور دارد. به عنوان یك نمونه خوب، می توان به وضعیت كشور هندوستان اشاره كرد كه اصلاح نظام حمایت از حق اختراع و علامت تجارتی در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، تاثیر بسزایی در فرآیند جذب سرمایه گذاران خارجی به اقتصاد و بازارهای این كشور بوده است. نمونه دیگر، كشور برزیل است كه بااصلاح قانون مربوط به مالكیت صنعتی خود در سال ۱۹۹۶ با یورش سرمایه گذاری خارجی مواجه بوده است.

اگربه ارزش داراییهای معنوی در مقیاس كوچكتر و در سطح بنگاههای اقتصادی كه در واقع آجرهای سازنده بنای اقتصادهای ملی هستند، نگاه كنیم نیز همین وضع را مشاهده خواهیم كرد. در حقیقت، اختلاف فاحش و فزاینده ای كه میان ارزش اسمی و ارزش واقعی سهام شركتهای بزرگ تجاری وجود دارد، تا حد بسیار زیادی به همین دارائیهای غیرمادی مثل نام تجارتی، روابط با مشتریان، حق اختراع، علامت تجارتی مربوط می شود.

▪ تاثیر و نقش مالكیتهای معنوی در سرمایه گذاری مشترك:

مگفا (مركز گسترش فناوری اطلاعات) وابسته به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، در راستای ماموریت محوله، برای توسعه صنعت فناوری اطلاعات با مشاركت بخش خصوصی اقدام به سرمــــــایه گذاری در (ICT) فناوری اطلاعات و ارتباطات می كند. یكی از چالشهای اصلی در توسعه صنایع پیشرفته عدم وجود بازار داراییهای معنوی است كه عدم حمایت قانون آن را تشدید كرده است. سرمایه گذاری در صنایع پیشرفته با مخاطرات و ریسك های زیادی همراه است. یكی از مخاطرات اصلی در این حوزه، ارزشگذاری و تعیین ارزش واقعی فناوری، دانش فنی و سایر آورده های غیرنقدی شركاست.

وظیفه واحد سرمایه گذاری مگفا، شناسایی حوزه های مناسب برای سرمایه گذاری، انتخاب شریك و تهیه طرح تجاری مرتبط با فعالیت مشترك است.

در راستای تهیه طرح تجاری، تعیین سهم و آورده های طرفین یكی از مهمترین چالشهای این واحد است. تجربیات واحد سرمایه گذاری مبین این امر است كه اكثر شركای داخلی برخلاف شركای خارجی، از وجود و اهمیت دارائیهای معنوی خــــــود كم اطلاع و گاهاً بی اطلاع هستند. پس از آگاهی از وجود چنین دارائیهایی، برآورد آنها از ارزش واقعی آورده ها، معمولاً برپایه مدارك ناقص، برآوردهای شخصی و بدون مستدلات قابل قبول است. دلائل به وجود آمدن چنین مشكلاتی عدم وجود بازار داراییهای غیرنقدی در اقتصاد دولتی و عمدتاً انحصاری ایران و نقصان ارتباطات تجاری بین المللی است.

به منظور غلبـه براین چالـش، واحد سرمایه گذاری مگفا اقدام به تشكیل تیمی برای ارزیابی و ارزشگذاری آورده های غیرنقدی شركا كرده است. فعالیت این تیم به تهیه، تدوین و به كارگیری رویه های ارزشگذاری علمی باتوجه به ماهیت و نوع دارائی منجر شده است.

▪ ارزشگذاری آورده های غیرنقدی: بااستفاده از رویكردهای زیر می توان حدود حداقل، حداكثر و گاه متوسط ارزش یك دارایی را تعیین و سپس بااستفاده از فاكتورهای مهم ذكر شده در مورد هریك از داراییها، به كمك روش چانه زنی به توافق در مورد ارزش دارایی دست یافت.

۱ ) رویكرد بازار: این رویكرد باتوجه به قیمت تعیین شده در بازار رقابتی، اقدام به ارزشگذاری دارائیهای معنوی می كند:

ـ قیمت بازار: در مواقعی كه یك دارایی با خصوصیات یكسان در بازار موجود باشد، كارشناس می تواند با استعلام قیمت آن از بازار، ارزش آن را برآورد كند.

ـ نظر كارشناس خبره: در مواردی می توان با كمك گرفتن از كارشناسان خبره در مورد دارایی استعلام قیمت كرد، این روش در مورد داراییهای مشهود كاربرد بیشتری دارد.

۲ ) رویكرد هزینه ای: این رویكرد مبتنی بر هزینه بوده و شامل روشهای زیراست.

▪روش جایگزینی: بااین روش می توان بااستعلام قیمت یك دارایی با ویژگیهای ذاتی مشابه و یا خصوصیات ارضاكنندگی جایگزین با دارایی مورد نظر، حداكثر ارزش آن دارایی را به دست آورد. این روش هنگامی كاربرد دارد كه دارایی مشابه یا دارایی با خصوصیات ارضاكنندگی جایگزین، موجود باشد و امكان استعلام قیمت آن به سادگی امكان پذیر باشد.

ـ روش مالكیت مجدد: در مواردی كه برآورد میزان هزینه های مورد نیاز برای دستیابی به دارایی مورد نظر امكان پذیر باشد، می توان با تخمینی از هزینه ها، حداقل ارزش یك دارایی را محاسبه كرد.

ـ هزینه های دفتری: در صورتی كه مستندات هزینه های انجام یافته به منظور حصول یك دارایی در دسترس بوده و صحت آنها مورد قبول طرفین باشد، می توان بااستناد به آنها حداقل ارزش یك دارایی را تعیین كرد.

۳ ) رویكرد درآمدی: در این رویكرد ارزش یك دارایی براساس پیش بینی درآمد ناشی از آن دارایی و براساس جداول مالی از جمله گردش وجوه نقد، تعیین می گردد.

ـ روش گردش وجوه نقد آزاد: این روش هنگامی قابل استفاده است كه تفكیك درآمد براساس اجزای سرمایه گذاری امكان پذیر باشد. در این روش، جریان نقدینگی خالص ناشی از دارایی مورد ارزیابی قابل پیش بینی است و این نتیجه ملاك ارزشگـــذاری قرار می گیرد و سپس ارزش فعلی آن براساس نرخ تنزیل معین محاسبه می شود. درصد قابل توجهی از رقم حاصل از ارزش فعلی وجوه نقد به عنوان ارزش دارایی محسوب می گردد. باید توجه داشت كه نرخ تنزیل در هنگام محاسبه ارزش فعلی جریان نقدینگی آزاد بایــد منعكس كننده خطرات مرتبط با نوع دارایی نیز باشد.

ـ صرفه جویی در هزینه : وجود بعضی دارائیها در یك كسب و كار موجب كاهش هزینه ها خواهد شد. در مورد این نوع داراییها می توان با تخمین و یا تعیین مقدار هزینه صرفه جویی شده در نتیجه به كارگیری از دارایی موردنظر و در طول عمر مفید دارایی، ارزش آن را تخمین زد. برای مثال طراحی و استفاده از یك نرم افزار رایانه ای در یك سازمان می تواند موجب كاهش هزینه های چون هزینه پرسنلی، سربار و... شود.

● آورده های معنوی

۱ ) فناوری: تعریف - مجموعه تكنیك ها و مهارتهای ذهنی و یدی است كه در فرهنگ فنی به مجموعه اطلاعات و مهارتهای با حق مالكیت و یا بدون آن اطلاق می گردد.

خرید فناوری دسترسی سریع به ابزار پیشرفته تولید و كنترل روی ابزار تولید را ممكن می سازد. باید توجه داشت كه پس از خرید فناوری، مجموعه دانش و فنونی كه به منظور انجام كامل و یا بخشی از فرایند تولید، ارائه خدمات، انجام امور تحقیقاتی، طراحی و یا نگهداری لازم است در اختیار خریدار باشد.

▪ فناوری معمولاً شامل: امتیاز (حق لیسانس) و خدمات مرتبط است كه هریك شامل زیرمجموعه های زیر است:

الف ) امتیازها:

- حق اختراع؛

- علائم تجاری؛

- دانش فنی.

ب ) خدمات:

- كمكهای فنی؛

- خدمات مهندسی.

ـ روش ارزشگذاری: باتوجه به احراز شرایط لازم، از هر سه رویكرد اصلی می توان استفاده كرد. باید توجه داشت كه در این رویكردها در واقع ارزش امتیازها تخمین زده می شود نه ارزش خدمات زیرا معمولاً خدمات دارای هزینه ها و ارزشی معین برای هردو طرف هستند. نكته بعدی آنكه، هریك از موارد امتیازها را نیز می توان به تنهایی و به طور مجزا ارزشگذاری كرد، كه مسائل مرتبط به صورت مستقل در این رویه ذكر گردیده است.

▪ فاكتورهای مهم در تعیین ارزش:

۱ ) اعتبار و حسن شهرت فروشنده یا صاحب فناوری؛

۲ ) هزینه صرفه جویی شده در نتیجه به كارگیری فناوری؛

۳ ) قیمت تمام شده محصول تولید شده بـــــه وسیله فناوری جدید در مقایسه با قیمت بازار؛

۴ ) وابستگی فناوری به فروشنده یا مالك آن؛

۵ ) وجود مستندات كاربردی؛

۶) انحصاری بودن (عدم عرضه فناوری توسط دیگران)؛

۷ ) انعطاف پذیر بودن؛

۸ ) قابلیت توسعه.

منابع و ماخذ

۱ - TIM GROMLEY (۲۰۰۳), BUSINESS VALUATION AND INTELLECTUAL PROPERTY.

۲ - MICHELLE NARRACOTT PARTNER OF DELOITTE TOUCHE TOHMATSU company (۲۰۰۳), INTELLECTUAL PROPERTY MANAGEMENT.

۳ - LEE G. MEYE (۲۰۰۱), INTELLECTUAL PROPERTY MANAGEMENT FOR EMERGING COMPANIES.

۴ - اتاق بازرگانی صنایع و معادن ایران (۱۳۸۲)، گزارشی از دوره آموزشی تجارت بااستفاده از مالكیت فكری در سنگاپور

۵ - سازمان سرمایه گذاری و كمكهای اقتصادی و فنی ایران (۱۳۶۶)، مجموعه ضوابط راجع به انعقاد قراردادهای انتقال فن شناسی.

هومن تندهوش : مهندس صنایع و كارشناس سرمایه گذاری مگفا (مركز گسترش فناوری اطلاعات)

نسترین حاجی حیدری: دانشجوی كارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و كارشناس سرمایه گذاری مگفا

منصور نجمایی: كارشناس ارشد تكنولوژی انرژی و مدیریت سرمایه گذاری مگفا

---