یلدا جشن خورشید خجسته

مراسمی را که هر ساله ایرانیان در نخستین شب زمستان با عنوان شب یلدا یا شب چله برگزارمی کنند آیین بجای مانده از روزگاران کهن و دوران باستانی است، زمانیکه قوم آریایی (هند و ایرانی-هند …

مراسمی را که هر ساله ایرانیان در نخستین شب زمستان با عنوان شب یلدا یا شب چله برگزارمی کنند آیین بجای مانده از روزگاران کهن و دوران باستانی است، زمانیکه قوم آریایی (هند و ایرانی-هند و اروپایی) پیرو آیین مهر بوده اند و خورشید نجات بخش جهان از ظلمت و اهریمن بوده است.

چون پیشه ی اصلی مردم در دوران کهن کشاورزی و دامداری بود زمان تابش خورشید و گرما و اعتدال هوا در فصلهای مختلف در پیشبرد کارشان اهمیت داشت فعالیتهای روزانه خود را بر همین اساس تنظیم و هماهنگ می کردند تا بتوانند از روشنایی روز بیشتر بهره مند شوند بدین ترتیب بتدریج دریافتند که برخی از فصلهای سال روزها بلندتر از شبهاست و برعکس.

بر این اساس آنان چنین پنداشتند که نور و ظلمت پیوسته در حال مبارزه و کشمکش هستند و در این جدال دایمی هرگاه خورشید پیروز شود مدت بیشتری در جهان نورافشانی می کند و اگر مغلوب اهریمن شود ظلمت و تاریکی جهان را فرا می گیرد. سرانجام دریافتند پس از بلندترین شب سال روزها بلندتر می شود و هر روز خورشید بیشتر از روز پیش تورافشانی می کند. پس نخستین شب زمستان که بلندترین شب سال بود آیینی به مناسبت تولد خورشید شکست ناپذیر برپا کرده اند و آنرا یلدا نامیده اند.

«واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را ناتالیس انویکتوس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر نامند.» (۱) صفحه ۹۰ روح الامین

در برهان قاطع آمده است:

«یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس می باشد و آن درازترین شبهاست. در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند جشن یلدا جشن خانوادگی ست زیرا آغاز بهره برداری از اندوخته هایی است که حاصل دسترنج همه ی اعضای خانواده و کوشش چند ماهه ی آنهاست بدین گونه آنان با خیالی آسوده زمستان را سپری می کنند. بر این اساس جشن یلدا، جشن دهقانی نیز هست.

«زایش خورشید و آغاز دی را آئین ها و فرهنگ های بسیاری از سرزمین های کهن آغاز سال قرار دادند به شگون روزی که خورشید از چنگ شب های اهریمنی نجات می یافت و روزی مقدس برای مهرپرستان بود.» صفحه ۹۰ روح الامینی

جشن یلدا از قدیم در روسیه برگزار می شد. به ویژه دهقانان با مراسمی خاص به مدت ۱۲ روز برپا می کردند و گویا هنوز در میان کشاورزان و روستائیان برگزار می شود.

بنابر گاهشماری روزگاران کهن ایران هر یک از سی روز ماه را به نام یکی از فرشتگان نامگذاری کرده بودند که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست و هرگاه نام ماه و روز یکی می شد آن روز را جشن می گرفتند و در دی ماه چهار جشن برپا می شد،زیرا در نخستین روز دی ماه و روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سوم نام ماه و روز یکی می شد واژه "دی" تغییر یافته ی کلمه ی "دذو" در اوستا و "دزو" در زبان پهلوی است که به معنی آفریدگار خداوند است پس به نخستین روز این ماه که به نام آفریدگار و خداوند است پس به نخستین روز این ماه که به نام آفریدگار نامگذاری شده است. خور روز (خورشید) و خرم روز نیز می گفتند و در این روز جشنی برپا می داشتند.

ابوریحان بیرونی می گوید: «دی ماه و آن را خورماه نیز می گویند نخستین روز آن خرم روز (خّره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است.»

یکی از آئین ها که ایرانیان در شب یلدا برگزار می کردند از این قرار بود که آنان برای نابودی اهریمن و رفع بلا و نحوست آتش می افروختند و افراد خانواده بر گرد سفره ای که به افتخار اورمزد و مهر گسترده بودند جمع می شدند. بر سفره یلدا یا سفره مُیَزد انواع میوه های تر و خشک قرار داشت. این خوان جنبه ی تقدس داشت و میوه های خشک تمثیل بهار و تابستانی پر برکت بود که درپیش داشتند. افرادی که در گرد سفره جمع شده بودند با دعا و نیایش از ایزد خورشید و روشنایی طلب خیر و برکت می کردند تا زمستان سرد را با خیر و خوشی بگذرانند.

مراسم یلدا یا شب چله ی بزرگ که تا به امروز در سرتاسر کشور وسیع و کهنسال ایران و طبقات مختلف جامعه برگزار می شود و همه ی افراد خانواده و خویشاوندان در خانه ی بزرگ خانواده کنار هم جمع می شوند و مهمان ها ضمن دیدار با خویشاوندان و نزدیکان با انواع میوه و آجیل پذیرایی می شوند و ساعات خوشی را در کنار هم می گذرانند.

حجت الله مهریاری

منابع:

۱. جشن های آتش – پژوهش و نوشته ی هاشم رضی – انتشارات بهجت – چاپ دوم – ۱۳۸۳

۲. جشن های ایرانی – دکتر پرویز رجبی – ناشر آرتامیس – چاپ دوم – ۱۳۸۶

هما آقاجعفری

کارشناس ارشد ادبیات فارسی

مدرس دانشگاه