دیدگاه قرآن درباره جنین انسان

لایه داخلی رحم در زمان حاملگی دچار تغییراتی می شود و در تشکیل جفت نیز شرکت نمی کنند این غشا در زمان زایمان از لایه زیرین خود جدا می شود و به همین علت به آن دسیدوا به معنی موقت و غیرهمیشگی می گویند

اولین یافته‌های جنین‌شناسی که درباره جنین مرغ می‌باشد در سال‌های ۴۶۰-۳۷۷ در کتاب‌های بقراط آمده است. جالینوس نیز در کتابی تحت عنوان ”چگونگی شکل‌گیری جنین“ درباره جفت و پرده‌های اطراف جنین توضیحائی نوشته است اما با این حال به‌نظر می‌رسد که تا قرن ۱۵، هیچ اطلاعاتی در مورد چگونگی روند رشد و تکامل مرحله‌ای جنین مرغ را توضیح داده اما تا قرن هفتم بعد از میلاد هیچ توضیحی در مورد مراحل رشد و تکامل جنین انسان نوشته نشده است.

نخستین تصویر از جنین داخل رحم نیز توسط لئوناردو داوینچی کشیده شده است.

در سال ۱۶۷۳ لیوونهوک با استفاده از میکروسکوپ ساده تو است در مورد مراحل اولیه رشد جنین مرغ توضیحات دقیق‌تری بدهد اما تا سال ۱۹۴۱ در مورد تکامل جنین انسان توضیحی داده نشد.

● لقاح یا عمل باوری

آنگاه حقیقت‌نژاد بشر را از آب بی‌قدر (نقطه‌ بی‌حس) مقرر گردانید (سجده ۸)

آیا انسان ندید او را از نطفه خلق کردیم.. (یس ۷۷)

خداست آنکه می‌نگارد صورت شما را در رحم مادران هرگونه اراده کند (آل‌عمران ۶ - کهف ۳۷)

خدا شما (نوع بشر را) نخست از خاک بیافرید و سپس از نطفه خلق کرد (صبح ۵)

و بعد از آن شما را جفت قرار داد... (فاطر ۱۱)

او است خدائی که شما را از خاک بیافرید و سپس از قطره آب نطفه و آنگاه از خون بسته (غافر ۶۷).

ما او را از آب نطفه مختلط (بی‌حس و شعور) خلق کردیم و دارای قوای چشم و گوش (و مشاعر و عقل و هوش) گرداندیم (انسان ۲)

خدا او را از آب نطفه بی‌قدر به این صورت خلق کرد... (عبس ۱۹)

انسان مغرور از بدو خلقت خود بنگرد که از چه آفریده شده (انفطار ۸ و ۷)

از آب نطفه جهنده‌ای خلق شده که ازمیان صلب پدر و سینه مادر بیرون آمده (طارق ۵ تا ۷)

عمل لقاح یک سری اتفاقات پشت سر هم می‌باشد که با برخورد اسپرم و تخمک آغاز می‌شود. عمل لقاح معمولاً در یک‌سوم خارجی لوله‌های رحمی اتفاق می‌افتد. در مرحله بعد تخم لقاح یافته به شکل متوالی تقسیم می‌شود. جنسیت رویان به نوع اسپرمی دارد که تخمک را بارور می‌کند. (از نظر ژنتیکی اسپرم به دو دسته x و y تقسیم می‌شود).

پس آنگاه از او دو صنف نر و ماده پدید آورد (قیمت ۳۹)

این یکی از بزرگترین جملات علمی قرآن است.

و او خلق را برای انس با هم نر و ماده آفرید. از نطفه‌ای که از مردان به رحم زنان می‌ریزد (نجم ۴۶-۴۵)

و خداست تنها مالک زمین و آسمان‌ها، هر چه بخواهد می‌آفریند و به هر که بخواهد فرزند اناث و به هر که بخواهد فرزند ذکور عطا می‌کند. یا در یک رحم دو فرزند پسر و دختر قرار می‌دهد و هر که را خواهد عقیم گرداند (شوری ۵۰ و ۴۹)

● لانه‌گزینی

آیا ما شما آدمیان را از آب نطفه بی‌قدر بدین زیبائی نیافریدیم؟ و آن نطفه را (از صلب پدر) به قرارگاه رحم منتقل ساختیم. تا مدتی معین و ما تقدیر مدت رحم (و تعیین سرنوشت او) کردیم و ... (مرسلات ۲۰ تا ۲۳).

تقسیمات متوالی تخم لقاح‌یافته منجر به تشکیل یک مجموعه سلولی دایره‌ای شکل به نام ”بلاستوسیت“ می‌شود. که این مجموعه دایره‌ای شکل یا بلاستوسیت قطری حدود ۱/۰ میلی‌متر دارد. بلاستوسیت توسط مژک‌های موجود در لوله‌های رحمی به آهستگی به طرف جلو رانده شده و بعد از ۴ تا ۵ روز به درون رحم می‌رسند.

تقریباً دو روز بعد این مجموعه سلولی به دیواره رحم چسبیده و در آنها لانه‌گزینی می‌کنند. مناسبترین محل لانه‌گزینی در یک‌سوم فوقانی دیواره خلفی رحم می‌باشد (شکل ۱)

این حجر در کتاب خود به این مطلب اشاره می‌کند که مایع منی (که حاوی اسپرم می‌باشد) قادر است به مدت ۶ روز قبل از لقاح یا تخمک در رحم زنده بماند.

همچنین او از قول ابنالقائم (قرن ۱۳) نقل می‌کند: ”بعد از ورود مایع منی به داخل رحم، این مایع به شکل دایره دایره درآمده و قادر است تا ۶ روز زنده بماند“.

سپس ما نطفه را در محلی برایآرامش قرار دادیم (المؤمنون ۱۳)

کلمه ”نطفه“ که در این آیه آمده توسط مور (Mooreh یکی از دانشمندان مفسّر می‌باشد) به تخم یا ”زایگوت“ تعبیر شده است که البته صحت این تفسیر با توجه به سایر آیات که اشاره به آفرینش انسان از آب مختلط دارد، تقویت می‌شود.

آیا ما شما را از آب مختلط نیافریدیم (مرسلات ۲۰).

منظور از آب مختلط همان ترکیب واحدی است که از لقاح اسپرم و تخمک به‌وجود می‌آید. تخم تقسیم شده و مجموعه سلولی دایره‌ای شکل یا بلاستوسیت تشکیل می‌شود و بلاستوسیت در دیواره رحم لانه‌گزینی می‌کند (محل استراحت).

”ما انسان را از خون بسته شده آفریدیم“. (علق ۲)

مور می‌گوید بلاستوسیت در این مرحله شبیه به خون لخته شده می‌باشد که یا در دیواره رحم لانه‌گزینی می‌کند و یا به شکل خودبخودی سقط می‌شود.

● رویان سه‌لایه‌ای

شما نوع بشر را از یک تن آفرید پس از آن جفت او قرار داد... و شما را در باطن رحم مادران در سه تاریکی (مشیمیه، رحم، بطن) با تحولات گوناگون بدین خلقت زیبا بیافرید“ (زمر - ۶).

همان‌طور که قبلاً ذکر کردیم تا سال ۱۹۴۱ مراحل تکامل جنین انسان توضیح داده نشده بود اما مفسران قرآن کریم وجود سه لایه که شامل دیواره قدامی شکم، دیوره رحم و کیسه چنین می‌باشد را توضیح داده‌اند.

”انبار“ مشاهده جالبی انجام داده و ذکر می‌کند که هرکدام از این لایه‌ها تقویت‌شده و لایه‌های متوالی را می‌سازند. لایه خارجی در ساخت لایه عضلات خارجی شکم نقش دارد که به دنبال آن عضلات مایل داخلی و عضلات عرضی قرار دارد.

دیواره رحم نیز از سه لایه تشکیل شده که شامل غشاء بیرونی رحم (اپی‌متر)، لایه عضلانی میانی (میومتر) و لایه داخلی رحم (اندومتر) می‌باشد. پرده‌هائی که رویان را دربرمی‌گیرند شامل کیسه جنین (آمنیون)، مشیمه (کورئید) و لایه داخلی رحم در زمان حاملگی می‌باشد.

لایه داخلی رحم در زمان حاملگی دچار تغییراتی می‌شود و در تشکیل جفت نیز شرکت نمی‌کنند. این غشا در زمان زایمان از لایه زیرین خود جدا می‌شود و به همین علت به آن دسیدوا به معنی موقت و غیرهمیشگی می‌گویند. این لایه قسمتی از آن مواردی می‌باشد که در زمان قاعدگی یا زایمان از دیواره رحم جدا شده و دفع می‌گردد.

● دوران رویانی

آنگاه نطفه را علقه و علقه را گوشت پاره و باز آن گوشت را استخوان و سپس بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم و پس از آن خلقتی دیگر انشاء نمودیم؛ آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده، (مؤمنون ۱۴).

کلمه علق در قرآن به دو معنا آمده است. یکی به معنای چیزی که به چیز دیگر چسبیده و بین آنها پیوستگی ایجاد شود که ممکن است اشاره‌ای به روند چسبیدن مجموعه سلولی بلاستوسیت به دیواره رحم و ایجاد پیوستگی بین آنها بعد از لانه‌گزینی باشد و چقدر زیبا این روند شگفت‌آور در ۱۴ قرن قبل در قرآن به آشکارا بیان شده است.

در جائی دیگر ”علق“ به معنای خون بسته شده یا زالو آمده است. رویان انسان به دیواره داخلی رحم چسبیده و از مواد غذائی موجود در خون مادر به‌عنوان منبع تغذیه برای رشد و تکامل استفاده می‌کند و این شبیه چسبیدن زالو به پوست و تغذیه از این طریق می‌باشد.

هر چند قرآن کریم به ذکر این مطلب پرداخته اما قبل از دسترسی به تجهیزات پیشرفته مانند میکروسکوپ، پزشکان قادر به اثبات آن نبودند.

سپس ما علقه را تبدیل به گوشت پاره (مضغه) کردیم... (مؤمنون ۱۴)

کلمه مضغه و زبان عربی به معنای جویده شده و پاره پاره شده می‌باشد.

در قرآن در جائی از رویان انسان با کلمه مضغه یاد می‌کند که علت آن این می‌باشد که در ۴ هفتگی از ابتدا تا انتهاء رویان انسان جوانه‌هائی دیده می‌شود که محل رویش آنها شبه به‌جای دندان می‌باشد. این جوانه‌ها پایه اصلی تشکیل اسکلت مرکزی بدن و عضلات می‌باشند.

آن گوشت پاره را به استخوان تبدیل کردیم و به استخوان‌ها گوشت پوشاندیم... (مؤمنون ۱۴)

در قرآن کریم شکل‌گیری استخوان‌ها هم در محور مرکزی و ستون فقرات و هم اندام‌ها زودتر از تشکیل عضلات بیان شده است که این به شکل شگفت‌آوری با روند تکاملی جنین‌شناسی مطابقت دارد.

ابتدا استخوان‌ها به شکل غضروفی تشکیل می‌شوند و سپس عضلات از لایه سلولی میانی در قسمت حاشیه‌ای (مزودرم سوماتیک) در اطراف آن تکامل می‌یابند.

.. ما نخست شما را از خاک آفریدیم، آنگاه از آب نطفه، آنگاه از خون بسته، آنگاه از پاره گوشت و تمام و ناتمام. تا در این تحولات و انتقالات قدرت خود را بر شما آشکار کنیم... (حج ۵)

این آیه به بافت‌های تمایزیافته و تمایزنیافته رویان اشاره دارد. در رویال بعضی بافت‌ها مانند بافت همبندی اطراف آن تمایز نیافته‌اند. در مرحله بعد و در روند تکاملی رویان، این بافت تمایزنیافته به عضله و رباط‌ها تمایزیافته و به استخوان متصل می‌شود. آیه ۱۴ سوره مؤمنون اینگونه ادامه می‌یابد که:

”پس از آن خلقتی دیگر انشاء نمودیم“.

یکی از مباحث نظریه تکامل تدریجی به شباهت بین جنین انسان و حیوانات اشاره دارد و بر این مبنا نتیجه‌گیری می‌کند که انسان از تکامل حیوانات پست‌تر به‌وجود آمده است.

در حالی‌که در قرآن کریم، شکل‌گیری استخوان‌ها و عضلات که در پایان ۸ هفتگی می‌باشد را نشأت گرفته از آفرینش دیگری می‌داند. در این زمان رویان تمام مشخصات انسان را دارد و می‌توان تمام اران‌ها و قسمت‌های اصلی بدن او را تشخیص داد و در این مرحله او را ”جنین“ (Fetus) می‌نامند. شاید منظور از آفرینش دیگر این تبدیل باشد.

”پس از آن نطفه بی‌جان را نیکو بیاراست و از روح خود قسمتی در آن بدمید و شما را دارا چشم و گوش و قلب با حس و هوش گردانید (سجده ۹)

در این آیه اشاره شده که قوه و توانائی شنیدن، دیدن و احساس کردن به این ترتیب در نزد ما به امانت گذاشته شده است.

جنین‌شناسان معتقدند بهترین روند تکاملی حس‌های اختصاصی به این ترتیب است. مور می‌گوید تشکیل قسمت‌های اصلی گوش قبل از تشکیل قسمت‌های اصلی گوش قبل از تشکیل ساختمان چشم‌ها می‌باشد و مغز که محل درک احساسات شنیداری و دیداری می‌باشد. بعد از آن تشکیل می‌شود.

● پایان دوران حاملگی

آن خدائی که تو را از عدم به‌وجود آورد و به‌صورتی تمام و کامل بیاراست و به اعتدال برگزید و حال آنکه به هر صورتی که می‌خواست، می‌توانست خلق کند. (انفطار ۷ و ۸)

خداست آنکه زمین را آرامگاه شما قرار داد و آسمان را برافراشت و شما را به نیکوترین صورت‌ها بیافرید (غافر ۶۴).

خداوند در این آیه‌ها بیان می‌کند که خواست اوست که جنین‌ها را تا پایان حاملگی در رحم حفظ می‌کند.

امروزه به‌خوبی می‌دانیم که تعداد زیادی از رویان‌ها به‌دلیل اختلالات ژنتیکی در همان ماه‌های اول خودبه‌خود سقط شده و فقط ۳۰ درصد از تخم‌های لقاح‌یافته که تبیدل به جنین شده‌اند در پایان دوران حاملگی زنده به دنیا می‌آیند.

خداوند در سوره شوری در آیات ۴۹-۵۰ می‌فرماید او است که جنین (دختر یا پسر بودن) و مشخصات ژنتیکی و ظاهری از قبیل (قد، رنگ پوست، شکل، اندازه، زیبائی یا زشتی) او را مشخص می‌کند.

”او است که این نعمت‌ها را به ما اعطاء کرده است“.

هر چند خداوند روند تکامل جنین انسان را در قرآن بیان کرده، اما درک صحیح و کامل آنها حتی تا ۵۰ سال قبل هم امکان نداشت. آنچه جنین‌شناسان امروزی می‌دانند مرهون پیشرفت تکنولوژی می‌باشند. افزایش دانش علمی و دسترسی به تجهیزات مدرن‌تر و پیشرفته‌تر، بشر را در درک سایر آیات قرآن کمک می‌کند.

ترجمه: طیبه طاهری پناه (عضو گروه تحقیقاتی طب سنتی ایران؛ مرکز پژوهش‌های علمی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تهران)

نویسنده: ابراهیم ب سید، پزشک، Ph.D استاد بالینی دانشکده پزشکی دانشگاه لوئیزویل