شاعر قلب ها

کافی است بنشینید پشت کامپیوتر و در یکی از موتورهای جستجوگر اینترنت کلمهٔ Rumi را تایپ کنید تا با فشردن کلید Enter فهرستی از انبوه صفحاتی پیش رویتان قرار بگیرد که هر یک از آنها به نوعی از مولوی شاعر بزرگ فارسی زبان تقدیر شده است

این آمار از آن جهت قابل توجه است که از یک‌سو مولانا شاعری فارسی‌زبان بوده و گستردگی زبان فارسی آنقدر محدود است که مانع بزرگی برای مطرح شدن شاعری متعلق به قرن هفتم شمسی می‌شود و از سوی دیگر شاید بسیاری از علاقه‌مندان تاریخ شعر فارسی تصور چنین استقبالی را از شعر مولوی در کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا نمی‌کنند. در فضای اینترنت جدا از سایت‌های ایرانی - انگلیسی‌زبانی که به معرفی زندگی و شعرهای مولوی می‌پردازند سایت‌های غیرایرانی زیادی هم هستند که اتفاقاً معرفی جامعی از شعر او ارائه می‌دهند. حضور نام مولوی در خارج از مرزهای ایران چنان زیاد است که پرداختن به تمام مصادیق آن، مجالی دیگر می‌طلبد اما در اینجا سعی می‌کنیم گزارشی از کتاب‌های منتشر شده از مولوی و دربارهٔ او در خارج از ایران بپردازیم. ضمن اینکه در معرفی برخی کتاب‌ها به‌نظر منتقدین هم اشاره می‌شود. کتاب رومی مصور: ”گنجینه‌ای از معرفت شاعر روح“ مجموعه‌ای از اشعار جلال‌الدین محمد رومی که فیلیپ‌ دان و بلاددان ماسکتی آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌اند هانس اسمیت نیز مقدمه‌ای بر این کتاب ارزشمند نوشته است. این کتاب هجده دلار و هشتاد و هفت سنت قیمت دارد. گیل هادسن دربارهٔ این کتاب می‌نویسد: ”مولوی شاعر صوفی مسلک نویسنده‌ای بود که همچون یک ترانه‌سرا حرف‌های خود را در قالب نظم یا نثر موزون می‌زد. به همین دلیل ترجمهٔ اشعار او همچون افتادن گلبرگ‌های موزون و سرگشتگی خوشایند پیرامون حقیقت‌های نهفته است. این نسخه مصور اشعار مولوی ترجمهٔ جدید است که در آن مخاطب ترکیبی از حکایت‌های رومی را به‌صورت شعر و داستان بیان می‌کند.به همین ترتیب خوانندهٔ کتاب در ابتدا با صراحت خاص مولوی صدای قصه‌گوی او را می‌شنود. اما چهار پارگراف پائین‌تر.مترجمین یکی از اشعار خلسه‌آمیز او را قرار داده‌اند. بعد دوباره به صدای داستانی برمی‌گردیم. تدوین کتاب مواج به‌نظر می‌رسد. افکار همچون رقاصی صوفی چرخ می‌زند. داستان‌های انتخابی از نظر روحی الهام‌بخش هستند. آنچنان که رومی همیشه هست اما در عین‌حال انگار که معلم دارد داستان‌های ساده‌ای را برای شما نقل قول می‌کند. به همین سادگی می‌توانید از آنها لذت ببرید. تصاویر و طراحی هنرمندانه، روانی کلمات مولوی را تشدید می‌کند. جان گرین از مسئولان یکی از کتابخانه‌های مشهور آمریکا با این جملات به استقبال کتاب ”گنجینه‌ای از معرفت شاعر روح“ می‌رود: ”رومی هفت قرن پس از مرگش لذت بازگشت را می‌چشد.او شاعری است که صوفی‌گری را تجلیل می‌کند.نوآوری‌های مولوی چنان بنیادی اثبات شده که زبان و سبک او را در کل جهان اسلام الگو قرار می‌دهند. به گواه جنگ‌های متعدد ادبی او شاعری بود که در تمام زندگی خود مورد علاقهٔ سیاهان و تهیدستاتن بود. ”زندگینامهٔ مقدس“ نوشتهٔ ”واینز“ اگرچه عمق تحقیق جامع اقماری شمیل را ندارد اما متنی است که می‌تواند برای خوانندگان عام آثار مولوی سودمند باشد. او در واقع به یکی از بزرگترین داستان‌های عشق افلاطونی (بین مولوی و مراد او شمس) روح می‌بخشد“ کتاب ”رومی مصور گنجینه‌ای از معرفت شاعر روح“ را انتشارات هاربرسن فرانسیسکو در ۲۵۶ صفحه و در سال ۲۰۰۰ منتشر کرده است. ”من و رومی: خود زندگینامهٔ شمس تبریزی“ کتاب مهم دیگری است که در آمریکا با استقبال زیادی روبه‌رو شده است. این کتاب را ویلیام سی‌چیتیک ترجمه کرده و آنه‌ماری شیمل، پژوهشگر سرشناس آثار مولوی نیز مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته است. ویلیام سی‌چیتیک مترجم کتاب، استاد ادبیات تطبیقی در یکی از دانشگاه‌های معروف نیویورک است. او نویسنده و مترجم بیست‌وپنج کتاب و صد مقاله دربارهٔ صوفی‌گری و اندیشه‌های اسلامی بوده است. در معرفی این کتاب آمده است: ”حالا که رومی به یکی از پرفروش‌ترین شاعران آمریکای شمالی تبدیل شده علاقه به زندگی او نیز افزایش چشمگیری یافته است. در هر مجموعه‌ای از شعرهای مولوی اشاره‌ای مختصر به زندگینامهٔ او و مواجهه او با شمس تبریزی شده است. رومی عالمی بوده که به حلقهٔ کوچکی از شاگردان الهیات تدریس می‌کرد اما با ورود شمس او به یکباره عاشق موسیقی، رقص و شعر شد.اما سه سال پس از اولین مواجهه شمس و مولوی، او (شمس) به‌طور ناگهانی ناپدید و دیگر هرگز دیده نشد. اشتیاق مولوی برای یافتن شمس او را به یکی از بزرگترین شاعران جهان تبدیل کرد. رومی با ستایش شمس در شعر خود به‌عنوان مظهر عشقی آسمانی نام او را جاودانه کرد. اطلاعات کمی دربارهٔ زندگی شمس وجوددارد. حتی بعضی‌ها شک دارند که اصلاً شخصی به‌نام شمس وجود خارجی داشته باشد. تمام مشتاقان شعر مولوی مایل هستند چیزهای بیشتری دربارهٔ زندگی شمس بدانند. قرن‌ها بعد شمس به استعارهٔ ادبیات فارسی - ترکی تبدیل شده است.کتاب ”من و رومی“ از این لحاظ دستاورد مهمی محسوب می‌شود که در آن سعی شده به معمای شمس پاسخ داده شود.وقتی رومی و شمس می‌نشستند و حرف می‌زدند بعضی از شاگردان از حرف‌های آنها یادداشت برمی‌داشتند. نسخهٔ نهائی از این یادداشت‌ها موجود نیست اما نسل‌های بعد نسخه‌های مختلفی از این یادداشت تکثیر کردند که از کتابخانه‌های مختلف در گوشه و کنار ترکیه سر در آورد. پانزده‌سال پیش یکی از اساتید ایرانی این دست‌نوشته‌ها را تدوین کرد. این کتاب که با نام ”مقالات شمس تبریزی“ منتشر شد ما را با شخصیت پرصلابت شمس روبه‌رو ساخت. در کتاب ”من و رومی“، چیتک تقریباً دو سوم مقالات را به انگلیسی ترجمه کرد و آنها را چنان تدوین کرده که معنی و مفهوم آنها را حفظ کنند. او واژه‌نامه و یادداشت‌هائی را در انتهاء کتاب آورده که فهم مطالب را برای مخاطبان ساده‌تر می‌کند. برای اولین‌بار در منابع غربی ما بدون واسطه به شمس دست می‌یابیم.کتاب ”من و رومی“ که انتشار آن در آمریکا با اقبال مخاطبان روبه‌رو شده در ۵۳۰ صفحه و در سپتامبر سال ۲۰۰۴ توسط انتشارات فونس ویتائی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.از دیگر کتاب‌های انتشار یافته از مولوی یا دربارهٔ مولوی می‌توان به ”رهروی راه عشق“ با ترجمهٔ ویلیام سی‌چیتیک اشاره کرد. کتاب ۷۰۴ صفحه‌ای انتشارات وارورلد که در سال ۱۹۹۹ با عنوان ”صوفی‌گری ایرانی از آغاز تا مولوی“ از جمله کتاب‌های مهمی است که دربارهٔ مولوی منتشر شده است. در سال ۲۰۰۰ نیز همین ناشر کتاب دیگری به قلم فرانکلیسن دی‌لیوایز را با نام ”رومی گذشته و حال شرق و غرب“ چاپ کرد. ”عشق، روح و آزادی“ با عنوان فرعی ”رقص با مولوی در مسیرعرفان“ نوشته دنیس برتون، ”هدیهٔ عشق“ که کتابی است دربارهٔ موسیقی غزل‌های رومی هم از آثاری است که در حاشیهٔ شعرهای مولوی منتشر شده است. در سایت‌های اینترنتی به زندگی مولوی نیز زیاد پرداخته شده و شعر او از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. جوزف کمپل، یک استاد دانشگاه در توضیح شعرهای مولوی می‌نویسد: ”رومی استاد مسلم الهیات گفته است که اشتباه بزرگ این بوده که واقعیت‌های ادبی و تاریخی را با استعاره اشتباه می‌گیرند. به همین دلیل بیشتر نوشته‌ها نه به‌عنوان واقعیت بلکه به‌صورت استعاری خوانده می‌شوند.“ کلمن بارکس یکی از مترجمانی است که ترجمه‌های او از آثار مولوی مورد وثوق علاقه‌مندان به این شاعر بزرگ است. اما کوکاناس، منتقد دربارهٔ ترجمه‌های بارکس می‌گوید: ”هیچ مترجمی بیش از بارکس به آثار مولوی وفادار نمانده است. در ترجمه‌های او روح عرفانی شعرهای رومی حفظ شده است.“ کلمن بارکس آثار متعددی از مولوی را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است که از این همه می‌توان به ”کتاب عشق: غزلیات مولوی“ و ”روح رومی“ مجموعه‌ای جدید از اشعار ”عرفانی مولوی“ اشاره کرد. اما از جمله آثار ارزشمند دربارهٔ مولوی، فیلم مستندی است با نام ”رومی شاعر قلب‌ها“ که به کارگردانی هایدن ریس ساخته شد. در این فیلم کلمن بارکس رابرت بلدی دیپا کچوپرا، مایکل میدو هاستن اسمت حضور دارند. دبر اونیکر راوی فیلم است. در خشی از فیلم چنین نریشنی را می‌شنویم: چرا پرفروش‌ترین شاعر امروز آمریکا جلال‌الدین رومی شاعر عارف قرن سیزده میلادی است؟ چون شعر او با فراتر رفتن از مرزهای فرهنگ، مذهب و زبان و با تأکید بر رموز عشق به عمق ذهن مردم غرب نفوذ می‌کند.“ در واقع فیلم ”رومی شاعر قلب‌ها“ به این مسئله می‌پردازد که چرا این اتفاق رخ داده و چه کسی صدای بلند شعر مولوی را به غرب آورده تا ذهن و قلب خوانندگان خود را تسخیر کند.سماع مولوی هنرمندان بزرگی چون فیلیپ کلس و موریس بجارت را تحت تأثیر قرار داده است. فیلم نود دقیقه‌ای هیدن رئیس اثر مهمی برای بازشناسی شعر و اندیشهٔ مولوی در آمریکا است.در این نظم مترجمین آثار مولوی و محققینی که روی شعرهای او کار کرده‌اند پرسیده شده است. واقعیت این است که از اواخر دههٔ نود مولوی به پرفروش‌ترین شاعر آمریکا تبدیل شده است. محققان آمریکائی اعتقاد دارند که شعر او در هفت قرن گذشته مورد توجه مسلمانان، یهودیان، مسیحیان، هندوها و بودائیان واقع شده است.شعر مولوی با گذر از مرزهای زمان، مکان و مذهب با عموم مردم حرف می‌زند. تنها یکی از کتاب‌های مولوی با ترجمهٔ کلمن بارکس در آمریکا بیش از صد هزار نسخه فروش رفته و حالا بارکس به برجسته‌ترین مترجم آثار مولوی به زبان انگلیسی تبدیل شده است. در سال ۱۹۹۵ بارکس مستندی از هیدن ریس با نام ”ویلیام استافورد و رابرت بلدی“ یک دوستی ادبی را می‌بیند. به او پیشنهاد می‌کند فیلمی دربارهٔ مولوی بسازد. مستند ”رومی شاعر قلب‌ها“ بارکس را در کنار رابرت بلدی شاعر و مترجم (کسی در سال ۱۹۷۶ بارکس را به ترجمهٔ آثار مولوی تشویق می‌کند) دیپاک چویرا نشان می‌دهد. رم هیس دربارهٔ ترجمه‌های کلمن بارکس می‌نویسد: ”در انتهاء سرگردانی و پریشانی ما تنها اشتیاق به بازگشت به سوی خدا وجود دارد. هیچ‌کس بهتر از مولوی از این اشتیاق حرف نمی‌زند و این روزها کسی بهتر از کلمن بارکس نمی‌تواند آثار مولوی را ترجمه کند. جک کورنفیلد نویسندهٔ ”رهروی بادل“ اعتقاد دارد که مولوی در خلال کلمات بارکس بزرگترین شاعر عرفانی جهان است.یاکوب نیدلمن، نویسندهٔ کتاب‌های ”قلب فلسفه“ و ”پول و مفهوم زندگی“ می‌گوید: با ترجمهٔ کلمن بارکس ما مردم مدرن و خسته نه تنها عاشق مولوی شده‌ایم بلکه حتی به کسی به رومی عاشقش بود عشق می‌ورزیم.“ اینها تنها نمونه‌های محدودی از آثاری است که از مولوی و دربارهٔ او در آمریکا منتشر شده است.جلال‌الدین محمد رومی شاعر پرآوازهٔ ایرانی امروزه در جهان غرب یکی از پرطرفدارترین به‌شمار می‌رود. در حالی که ترجمهٔ آثار او در آمریکا تا تیراژهای صدها هزار نسخه‌ای منتشر می‌شود شاید امروز ایرانیان بیش از پیش به فکر غفلت از یکی از افتخارات فرهنگی خود بیفتند.