سوگواری در سنین سالمندی

چگونه با مرگ همسرمان کنار بیاییم

فرآیند سوگواری امری فردی است که طی آن علایم و حالت‌های متفاوتی بروز می‌کند؛ علایم جسمی، اشتغال ذهنی با تصاویر و خاطره‌های فرد متوفی، احساس گناه و عذاب‌وجدان، تحریک‌پذیری و خشم و اختلال در عملکرد فردی و اجتماعی از جمله این نشانه‌ها هستند...

طی روند سوگواری فرد داغدار مراحل مختلفی را طی می‌کند تا سرانجام به این باور برسد که پذیرش مرگ اجتناب‌ناپذیر است و باید آن را قبول کند. سالمندان در مقایسه با جوان‌ترها، مرگ و از دست دادن‌های بیشتری را تجربه می‌کنند که ممکن است به تنهایی عمیق آنها بینجامد.

آمارها نشان می‌دهد ۵۱ درصد زنان و ۱۴ درصد مردان بالای ۶۵ سال، مرگ همسر خود را تجربه خواهند کرد. در اغلب کشورها طول عمر خانم‌ها بیشتر از آقایان است (به‌طور متوسط ۵ سال ) و با توجه به اینکه به‌طور معمول خانم‌ها بین ۱۰-۵ سال هم از همسرانشان جوان‌تر هستند، بنابراین پدیده از دست دادن همسر و بیوه شدن در بانوان سالمند شایع‌تر است و آنها مدت زمان طولانی‌تری را در تنهایی سپری خواهند کرد. پس با توجه به اینکه از دست دادن همسر برای زنان مسن، پدیده قابل‌انتظارتری است آنها سازگاری بیشتری نسبت به مردان در مواجهه با اتفاق پیش‌آمده دارند و انتظارهایشان نیز کاملا متفاوت است.

روند روبه افزایش پدیده خانواده‌های هسته‌ای و جایگزینی آن با خانواده‌های گسترده و دوری فرزندان از خانواده‌ها، باعث شده تنها زندگی‌کردن سالمندی که همسر خود را از دست داده است رواج زیادی پیدا کند. بنابراین علاوه بر فرزندان، حضور دوستان و همسایه‌ها نقش مهمی در زندگی فرد سالمند دارد. اغلب سالمندان روابط خود را با دوستانی حفظ می‌کنند که نزدیک آنها زندگی کنند و دسترسی به آنها آسان‌تر باشد. با افزایش سن، ماهیت دوستی‌ها تغییر می‌کند و روابط با دوستانی از جمله دوستان دوران کودکی و مدرسه، همسایه‌های قدیمی و همکارانی ادامه پیدا می‌کند که سابقه آشنایی طولانی با آنها دارند. در بسیاری از موارد، همسایه‌ها تنها منابع حمایتی سالمند هستند و خط اول یاری در مواقع اضطراری و بحران‌های جسمی و روانی سالمندان را تشکیل می‌دهند. به‌خصوص در مورد سالمندان ناتوان و زمین‌گیر که تنها منبع حمایت آنها همسرشان بوده و برای رفع نیازهای اولیه به او وابسته و محتاج بوده‌اند با از دست دادن این منبع حمایتی علایم سوگواری و احتمال بروز واکنش‌های سوگ غیرطبیعی شایع‌تر است. در این موارد نقش فرزندان، دوستان و همسایه‌ها بسیار پررنگ‌تر می‌شود. این احتمال هم وجود دارد که این‌گونه سالمندان با توجه به مشغله زیاد، دوری راه و عدم کفایت فرزندان در نگهداری آنها به خانه‌های سالمندان سپرده شوند.

● سالمندان سوگ خفیف‌تری دارند

به این نکته نیز باید اشاره کرد که خوشبختانه برخلاف تصور رایج عمومی سالمندان در کنار آمدن با مرگ عزیزانشان مشکلات بیشتری نسبت به جوان‌ترها پیدا نمی‌کنند و دوره سوگواری آنها خفیف‌تر و کوتاه‌تر است و کمتر باعث مشکلات سلامت، افسردگی و واکنش‌های اضطرابی می‌شود. البته پشت‌سر گذاشتن موفق دوره سوگواری، بستگی زیادی به شخصیت پیشین فرد سالمند، تجربه‌های قبلی او، روابط اجتماعی گذشته و استحکام شخصیتی و سبک زندگی وی دارد. سالمندی که از نظر جسمی نسبتا سالم و فعال بوده، روابط اجتماعی قوی و پایداری با دوستان، همسایه‌ها و فرزندان داشته و در طول زندگی کمتر به همسر خود متکی بوده، این دوره را بهتر پشت‌سر می‌گذارد و با آن راحت‌تر کنار می‌آید. در نقطه مقابل سالمندان ناتوان، وابسته و منزوی هستند که با از دست دادن همسرخود تنها نقطه اتکای خویش را نیز از دست می‌دهند و بیش از پیش وابسته و ناتوان می‌شوند و در معرض تشدید یا ایجاد بیماری‌های جسمی یا روانی وخیم قرار می‌گیرند.

● برای سالمند سوگوار چه باید کرد؟

همانطور که گفته شد درصد قابل‌توجهی از سالمندان این دوره را به خوبی تحمل می‌کنند و از پس زندگی روزمره خود برمی‌آیند اما آنها نیز مانند هر فرد دیگری احتیاج به کمک و حمایت دارند.

اولین مرحله، گوش‌دادن به صحبت‌های فرد عزادار درباره فقدان ایجاد شده است که او را قادر می‌کند خشم یا غم ناشی از فقدان را بیان کند. ممکن است فرد عزادار برای گذار از افکار مربوط به مرحله اول فقدان و پذیرش واقعیت احتیاج به کمک داشته باشد به این صورت که جسد فرد متوفی به او نشان داده و سپس اشیاء مربوط به متوفی از او پنهان شود. مشکلات عملی مثل مراسم تدفین و مشکلات مالی مربوط به ارث و میراث را نیز باید با گذشت زمان بررسی و حل کرد. به تدریج لازم است اشخاص سوگوار تشویق شوند تا تماس‌های اجتماعی را از سر بگیرند، درباره فقدان ایجاد شده با دیگران صحبت کنند، خاطره‌های شاد و ثمربخش خود را با فرد متوفی به یاد بیاورند و به اقدام‌های مثبتی که متوفی مایل بوده باقی‌ماندگان بعد از وی انجام دهند عمل کنند. در سالمندان تشویق به ادامه فعالیت‌های روزمره، دوری از خانه‌نشینی، انجام امور روزانه مانند خرید، بیشتر کردن ارتباط با همسایه‌ها و دوستان در دسترس و انجام فعالیت‌های اجتماعی مانند عضویت در انجمن‌های خیریه و در مجموع کمتر کردن وابستگی به فرزندان و دیگران و تشویق به استقلال بسیار مفید است.

دکتر مجید صادقی

استاد روان‌پزشکی دانشگاه

علوم‌پزشکی تهران