۴۰ گام برای شناخت جهان

از دیرباز چند موضوع ذهن بشر را به شدت به خود مشغول ساخته بود, اول جهان در مقیاس بسیار بزرگ و کیهانی آن, دیگر جهان بسیار خردها و کوچک ها آنچه که در دل ذره می گذرد و درنهایت مفهوم و خاستگاه حیات حتی امروزه نیز بخش زیادی از علم را می توان در یکی از این سه دسته جای داد

از دیرباز چند موضوع ذهن بشر را به شدت به خود مشغول ساخته بود، اول جهان در مقیاس بسیار بزرگ و کیهانی آن، دیگر جهان بسیار خردها و کوچک ها (آنچه که در دل ذره می گذرد) و درنهایت مفهوم و خاستگاه حیات. حتی امروزه نیز بخش زیادی از علم را می توان در یکی از این سه دسته جای داد. هنگامی که در سیاهی شب به ستارگان چشم می دوزیم، ستارگان از راه دور به ما چشمک می زنند. با چشم غیرمسلح، در بهترین شرایط جوی و در شب غیرمهتابی، در مجموع حدود شش هزار ستاره قابل رویت است. ستارگان تمام سطح آسمان را نمی پوشانند و به صورت نقاط درخشان و با فاصله زیاد از هم، در تاریکی مطلق شب قرار گرفته اند. اولین مساله برای هر مشاهده گر و به خصوص هر اخترشناس، تاریکی آسمان در شب و دلیل وجود ستارگان با فاصله های زیاد از یکدیگر است. واقعاً چرا آسمان در شب تاریک است؟

اخترشناسان و طالع بینان باستانی برای شناخت بهتر ستارگان آسمان صورت های فلکی خاصی تعریف کرده اند. این صورت فلکی که از ستاره ها ساخته شده است، از به هم پیوستن ستارگان قبال رویت به وجود می آید. نظاره و تامل در این صورت های فلکی در آسمان، در هر قبیله یا تمدنی اسطوره های مختلف و زیبا آفریده است. گفتنی است برخی از ستارگان نور بیشتری دارند و این احتمالاً ناشی از نزدیکی آنها به ما است و نه به دلیل عظمت آنها. برعکس ستاره های بسیار بزرگی هستند که به علت دوری کم نور به نظر می رسند. این مجموعه بسیار زیبا خلاق ترین ذهن های بشر را برای کشف رازها و اسرار خود به مبارزه طلبیده است که از شناخته شده ترین آنها می توان به کپلر، گالیله، نیوتن و اینشتین اشاره کرد.

بیش از ۲۰ قرن فلاسفه و دانشمندان تصور می کردند زندگی به طور خود به خود نه تنها از موجودات زنده بلکه حتی از مواد جامد به وجود می آید. از عهد باستان تا قرون وسطی این نظر مطرح بود که زندگی از اختصاصات درونی ماده است و به محض اینکه شرایط لازم فراهم شود، به طور خود به خود و به گونه های مختلف جلوه گر خواهد شد. این نظریه را «تولد خود به خود» می گفتند. مثلاً مردم فکر می کردند کرم خود به خود از گل و لای و مگس از گوشت فاسدشده حاصل می شود. حتی یک پزشک مشهور بلژیکی در قرن هجدهم، دستورالعملی را برای تولید موش ظرف ۲۴ روز از کنار هم قرار دادن دانه های گندم و پارچه های کثیف ارائه کرده بود. مدافعان تولد خود به خود تا اواسط قرن نوزدهم به شدت از این نظریه طرفداری می کردند. از طرفی دیگر برخی از دانشمندان به نیروی مرموزی با عنوان نیروی زندگی اعتقاد داشتند. به گفته آنان بین مواد بی جان موجود در سطح زمین و موادی که از جانداران به دست می آید، یک تفاوت اساسی وجود دارد آن هم این است که مواد حاصل از جانداران را به هیچ وجه نمی توان از مواد بی جان به وجود آورد، زیرا جانداران دارای یک «نیروی حیاتی» هستند که مواد بی جان فاقد آن هستند، به همین دلیل نیز مواد حاصل از جانداران و مواد بی جان در اصل با هم متفاوت هستند. اما فردریش وهلر توانست به کمک مواد معدنی یک ماده آلی تولید کند و بدین ترتیب افسانه «نیروی حیاتی» را رد کرد. پس به راستی راز حیات در چیست؟

کتاب از بی نهایت کوچک تا بی نهایت بزرگ درصدد پاسخگویی به این پرسش است.

این کتاب کوشیده است از یک سو عظمت کیهان را به تصویر بکشد و از سوی دیگر به راز موجودات زنده پی ببرد و برای این کار ابعاد ستارگان را ارائه داده است، از ستارگان متوسطی چون خورشید تا ستارگان غول پیکری که میلیون ها بار از خورشید ما بزرگ ترند و آنقدر از ما دورند که فاصله آنها با مقیاس سال نوری بیان می شود. مولف برای این کار سفر فضایی خود را از دورترین مکان در کیهان شروع کرده است و به تدریج به زمین نزدیک شده تا به برگی که از درخت جدا شده و بر زمین افتاده است، برسد. سپس همین روند را ادامه می دهد تا در موجودات و اشیایی که روی زمین قرار دارد، تجسس کند و به کنه وجودشان پی ببرد. این تصویرهای پی در پی نشان می دهد این موجودات یا اشیا از اجتماع ذرات بنیادی ساخته شده است و ابعاد آنها در مقیاس میلیاردها میلیارد بار کوچک تر از مقیاسی که ما در زندگی روزمره خود با آن سروکار داریم (متر) قابل تعریف است. بنابراین لازم است از میکروسکوپ استفاده کرد و در نهایت تنها ابزارهای قابل استفاده نظریه های علمی است. برای هر کدام از این مراحل تصویرهایی نشان داده شده و در نهایت تاکید شده است که فاصله بین این دو حد (بزرگ ترین و کوچک ترین مقیاس های عالم) عددی است ۱۲۰ رقمی، یعنی عدد ۱۰ با ۱۱۸ صفر در مقابل آن. کتاب برای آنکه درک این تصویرها را آسان کرده باشد، در ابتدا ما را با برخی از مفاهیم و داده های علمی آشنا می کند تا عظمت جهان را بهتر درک کنیم سپس مجموعه یی ۴۰ تایی از تصویرهاست که از فاصله ۱۰ میلیون سال نوری از کهکشان راه شیری آغاز می شود و به طرحی از کوارک ها ختم می شود.

دکتر علی افضل صمدی مولف کتاب متولد ۱۳۱۷ کرمانشاه، دارای دکترای سیکل سوم در شیمی هسته یی از دانشکده علوم پاریس و دکترای دولتی فرانسه در شیمی فیزیک هسته یی است. وی علاوه بر تدریس در دانشکده علوم دانشگاه مشهد، سال هایی را نیز در بخش پژوهش های مرکز اتمی فرانسه سرگرم تحقیق بود. در کارنامه وی در کتاب درس دانشگاهی (اصول شیمی، چاپ ششم ۱۳۶۸ و شیمی عمومی، ۱۳۷۷) و چندین کتاب برای مخاطبان عام از جمله ستارگان، زمین و زندگی (۱۳۶۹)، افسانه زندگی (۱۳۷۳) و انرژی اتمی به چشم می خورد. این کتاب نیز از جمله کتاب ها برای عامه مردم است و دومین کتاب از مجموعه کتاب های دانش و فن برای همه (از انتشارات جهان کتاب) است.

از بی نهایت کوچک

تا بی نهایت بزرگ

علی افضل صمدی

جهان کتاب (۱۳۸۷)

۱۹۶ صفحه