شیعه وفرقه های شیعی ازنگاه ارباب ملل ونحل گزارش هاوكاستی ها

بررسی و شناسایی ویژگی های منفی برخی از آثار كهن و مشهور دانش فرقه شناسی موضوع این نوشتار است نویسنده به منظور آسیب شناسی و معرفی كاستی های گزارش این آثار درباره شیعه و فرقه های شیعی, به معرفی اجمالی هر یك از آن ها پرداخته, جهت گیری های خاص صاحبان آن ها را درباره شیعه و تشیّع روشن می سازد

بررسی و شناسایی ویژگی‏های منفی برخی از آثار كهن و مشهور دانش فرقه‏شناسی موضوع این نوشتار است. نویسنده به منظور آسیب‏شناسی و معرفی كاستی‏های گزارش این آثار درباره شیعه و فرقه‏های شیعی، به معرفی اجمالی هر یك از آن‏ها پرداخته، جهت‏گیری‏های خاص صاحبان آن‏ها را درباره شیعه و تشیّع روشن می‏سازد. اختلاف ارباب ملل و نحل در اسامی و القاب فرقه‏های شیعی و شمارش افراطی آن‏ها از دسته‏بندی شیعیان و عوامل اصلی این اختلافات از جمله كاستی‏ها و مباحث مهمی است كه مورد اهتمام نویسنده واقع شده.پیام اصلی نویسنده بر این نكته استوار است كه پژوهش در تاریخ و اندیشه‏های شیعه و گروه‏های شیعی با تكیه صرف بر این آثار، نه تنها پژوهشی ناقص و غیرقابل پذیرش است، بلكه موجب سردرگمی بیشتر خوانندگان خواهد شد.

حجم بیشتر گزارش‏ها و تحلیل‏های معاصران در پژوهش‏های فرقه‏شناسی و نیز شیعه‏پژوهی متّكی به آثار ویژه‏ای از ارباب ملل و نحل است كه در گذشته، در موضوع این علم نگاشته شده و دست‏رسی بدان‏ها نیز آسان است. از این‏رو، شایسته است پیش از بررسی هر یك از موضوعات مربوط به تاریخ و اندیشه‏های فرق، ویژگی‏های مهم‏ترین منابع و مصادر آن را ـ كه گویا به هر دلیلی جای خود را باز كرده‏اند ـ روشن كنیم. نكته قابل ذكری كه اهمیت این پردازش را بایسته‏تر می‏نماید این است كه گزارش‏های تاریخی هر یك از این آثار عموما بر پیش‏فرض‏های خاص نویسندگان آن‏ها استوارند. از همه مهم‏تر، نگاه ویژه مشهورترین آن‏ها به شیعه و فرقه‏های شیعی است كه چاره‏ای جز فهم روشن‏تر آن‏ها نیست.

این مقاله به بررسی آثار كهن دانش فرقه‏شناسی پرداخته، ضمن اشاره به برخی از ویژگی‏های این آثار، به تبیین گزارش‏ها و جهت‏گیری‏های خاص آنان درباره شیعه و فرقه‏های شیعی می‏پردازد. چگونگی و چرایی شمارش افراطی هر یك از صاحبان این آثار در گزارش‏های خود از شیعه و فرقه‏های شیعی نیز از مهم‏ترین ویژگی‏هایی است كه این پژوهش آن را به عنوان آسیب‏شناسی این آثار مورد ملاحظه قرار داده است. قابل ذكر آنكه هر پژوهشگری قصد پژوهش‏های فرقه‏شناسی عمیق‏تر و گسترده‏تر از هر یك از فرق یا مجموعه آن‏ها را دارد، از مطالعه و بررسی اقسام پژوهش‏های ذیل، كه دست‏رسی بدان‏ها میسّر است، ناگزیر می‏باشد.

● مهم‏ترین آثار دانش فرقه‏شناسی

۱. آن دسته از منابعی كه توسط صاحبان اصلی فرق ـ در قالب‏های گوناگون ـ به شرح و تبیین و دفاع اندیشه‏های كلامی خویش پرداخته‏اند. مجموعه چنین آثاری در هر یك از فرق، اعم از قدیمی و معاصر، ممكن است حاوی دیدگاه‏های متفاوت و احیانا متضاد باشد، اما در بررسی و تحقیق بی‏طرفانه از اهمیت بسیار برخوردارند.

۲. منابع و آثاری كه رسالت اصلی خود را گزارش دیدگاه‏های فرق قرار نداده‏اند، بلكه هدف اولیه آن‏ها شناسایی تاریخ و فرهنگ و تفكر اسلامی یا علوم دیگر و رجال مهم مذهبی، سیاسی بوده، اما بخشی از آن را به شناسایی فرقه‏ها و مكاتب فكری اسلامی اختصاص داده‏اند.

۳. آن دسته از آثاری كه رسالت اصلی و مستقیم خود را شناساندن فرقه‏های اسلامی قرار داده‏اند. این قسم از آثار را، كه عمدتا به عنوان مراجع و مصادر و حتی منابع مادر، در دانش فرقه‏شناسی در نظر گرفته شده و مورد بررسی این مقاله نیز قرار گرفته‏اند، می‏توان از جهات شكلی و محتوایی و نوع نگاه آن‏ها به فرقه‏های رقیب دسته بندی كرد. تحقیق و بررسی فرهنگ عمومی و ویژگی‏های عصر مؤلّفان این آثار و باورهای دینی و مذهبی به علاوه مآخذ كتب آنان، كاری بایسته و لازمه استفاده دقیق تر از آن‏هاست، اما در این مقال مختصر نمی‏گنجد. در اینجا، به ترتیب قدمت تاریخی، به مهم‏ترین آن‏ها اشاره و به اجمال چگونگی گزارش و دیدگاه خاص آن‏ها درباره شیعه و فرقه‏های شیعی تبیین می‏گردد.

۱. الزینهٔ فی الكلمات الاسلامیهٔ العربیهٔ، نوشته ابوحاتم رازی (م ۳۲۲ ق)، تحقیق عبداللّه سلّوم سامرائی

زندگی‏نامه شخصی مؤلّف به روشنی گزارش نشده، اما همگان در این نكته اتفاق نظر دارند كه وی از متفكران و داعیان بزرگ مذهب اسماعیلی در مناطق وسیعی از ایران بود و حتی سرپرستی دیگر داعیان را نیز به عهده داشت.(۱)

بخش سوم این كتاب، كه با هدف شناسایی مهم‏ترین فرق اسلامی، به ویژه ریشه‏شناسی القاب آن‏ها نگاشته شده، از ارزشمندترین آثاری است كه نه تنها در تحقیقات فرقه‏ای به كار می‏آید، بلكه تحقیق درست در فرقه‏های اسلامی جز با شناخت و بهره‏گیری از چنین كتابی سامان نمی‏گیرد.(۲)

اما یك نكته را نباید فراموش كرد كه نویسنده این اثر از مبلّغان و فحول كیش اسماعیلیان بوده است. از این‏رو ـ با وجود شهرت این اثر به بی‏طرفی، نتوانسته است از موضع‏گیری‏ها و گزارش‏های جهتدار و گاهی همراه با جدل‏های كلامی درباره فرقه‏هایی همچون مرجئه، اهل سنّت، قدریه و معتزله و نیز برخی از جریان‏های شیعه امامی بی‏بهره باشد.(۳) درست است كه در عصر وی (عصر غیبت صغرا) هنوز عنوان «شیعه اثنی عشریه» اصطلاحی جاافتاده و چندان مشهور نبوده، اما كم‏رنگ نمودن و عدم اشاره به حضور و تفكر آن‏ها به عنوان یكی از جریان‏های اصیل شیعی، توسط جهان‏دیده‏ای همچون وی بسیار قابل تأمّل است، به ویژه اینكه ابوالحسن اشعری، كه معاصر وی بوده، «قطعیه» (و یا «اثنی عشریه») و به تعبیر وی، كسانی را كه قایل به نص برای امامان دوازده‏گانه بوده‏اند، جمهور شیعه می‏داند.(۴)

۲. فرق الشیعهٔ، ابو محمد حسین بن موسی نوبختی (م ۳۰۰ تا ۳۱۰ ق)

این كتاب یكی از منابع اصلی شناخت فرقه‏های شیعی در زمان حیات امامان شیعه به حساب آمده است. ملل و نحل‏نگاران بعدی در بیان تعداد فرقه‏های شیعی از او فراتر نرفته‏اند، بلكه كمتر از او نیز شمارش كرده‏اند. محور انشعاب فرق شیعی در این اثر، موضوع امامت و رهبری و اختلاف دیدگاه‏های گروه‏های شیعی در مصادیق و شرایط امامت است. درست است كه وی یكی از متكلّمان بزرگ شیعه امامیه به حساب آمده و محور افتراق و انشعاب گروه‏های شیعه را بر اساس انشعاب از امامت امامان دوازده گانه شیعی قرار داده، اما بی‏طرفی او در بیان اختلافات شیعه كاملاً مشهود است.

برای نمونه، با اینكه وی اصل و اساس شیعه را از زمان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دانسته است،(۵) اولین گروه از شیعه را، كه به ناسزا گویی به خلفا پرداخت و گزافه گویی را پیشه خود كرد، «سبائیه» به رهبری عبدالله بن سبأ می‏داند و از گروهی از اهل علم نقل می‏كند كه اولین كسی كه امامت علی علیه‏السلام را واجب دانست «سبائیه» بودند.(۶) این سخن وی موجب سوء استفاده مخالفان شیعه واقع شده است.

این متكلّم بزرگ شیعی، كه خود دارای آثاری همانند الرّدّ علی الغلاهٔ و كتاب الرّدّ علی فرق الشیعهٔ ما خلا الامامیهٔ و نیز الرّدّ علی الواقفه است،(۷) به طور گسترده‏ای انشعابات و انحرافات فرقه‏های شیعی علوی، عبّاسی، غالی، كیسانی، واقفی و قطعی را پس از رحلت هر یك از امامان شیعه گزارش می‏كند. اگرچه در داوری خود درباره فرقه‏های غالی تشیّع زیدی مواضع تندی داشته، آن‏ها را دروغگو و فریب‏كار می‏داند،(۸) نویسنده خط سیر جدایی‏های فرقه‏ای و انشعابات آن را بر محوریت دوازده امام دانسته و در یك دسته‏بندی كلی، شیعیان را به «علوی» و «عبّاسی» تقسیم می‏كند.(۹)

۳. المقالات والفرق (فرق الشیعهٔ)، سعد بن عبدالله بن خلف الاشعری القمّی (م ۲۹۹ یا ۳۰۱ ق)، تصحیح و تقدیم و تعلیق محمّد جواد مشكور اثر مزبور چندان تفاوت ماهوی و شكلی قابل توجهی با فرق الشیعهٔ نوبختی ندارد و حتی برخی به خاطر تشابه گسترده و فراوان آن با فرق الشیعهٔ، آن را با این كتاب یكی تلقّی كرده‏اند.(۱۰) البته مصحّح این اثر در مقدّمه خود، ضمن برشمردن اختلافات این دو كتاب، نتیجه گرفته است كه این دو كتاب از یكدیگر مستقل می‏باشند.

نویسنده، كه گویا گرایش حدیثی او بر گرایش كلامی‏اش غالب است،(۱۱) همانند نوبختی، به فرقه‏های انشعابی شیعیان پس از درگذشت هر یك از امامان شیعه پرداخته و این خط سیر را تا رحلت امام حسن عسكری علیه‏السلام ادامه داده و به بیش از یكصد فرقه و دسته به محور امامت، توحید، سیره و احكام اشاره می‏كند.(۱۲) از جمله ویژگی‏های خاص این كتاب نسبت به كتاب نوبختی، علاوه بر جهت‏گیری مذهبی و كلامی بیشتر وی علیه شیعیان غیر اثنی‏عشری، این است كه تأویل‏های غالیان را در آیات قرآنی به‏طور گسترده‏تری گزارش كرده و موضع ائمّه اطهار علیهم‏السلام را نسبت به غالیان یادآوری نموده است.

۴. مقالات الاسلامیّین و اختلاف المصلّین، ابوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری (م ۳۲۰ ق)، تصحیح هلموت ریتر

این اثر از مهم‏ترین آثار بازمانده از اشعری به عنوان پیشوای اشاعره و از كهن‏ترین و معتبرترین منابع دانش فرقه‏شناسی است. نویسنده در این كتاب، به بیش از یكصد فرقه از فرقه‏های اسلامی اشاره كرده است. پردازش این اثر، ناهمگون بوده و مباحث آن از سیر منطقی و شیوه تصنیف قابل قبولی برخوردار نیست،(۱۳) اما فزونی ارائه اطلاعات و بی‏طرفی نسبی و گزارشگری صرف او از یك سو و شهرت و تماس مستقیم نویسنده با اندیشه‏های مختلف، به ویژه معتزله، با توجه به موقعیت شخصی و فضای فكری او، به این كتاب اعتبار و اصالت ویژه‏ای بخشیده است.

قریب نیمی از تعداد فرقه‏های مورد اشاره وی، مربوط به فرقه‏های شیعی است. به علاوه اینكه تفكیك درستی از فرقه‏های شیعی انجام نداده است؛ مثلاً، با اینكه بین غالیان و رافضه تمایز قایل شده و هر دسته‏ای را جداگانه شمارش می‏كند، برخی از غالیان را داخل رافضه آورده است. نكته دیگر اینكه اندیشه جسمانیت خدا را به هشام نسبت داده، اما تفكر شیعی را به پذیرش این دیدگاه متهم نكرده است.(۱۴)

در این كتاب، به اختلافات بسیار پس از درگذشت امام یازدهم، كه توسط نوبختی و ابوحاتم گزارش شده، اشاره‏ای نگردیده و نویسنده سیر تاریخی اختلافات شیعیان در عصر حضور اهل‏بیت علیهم‏السلام را تنها تا زمان امام هادی علیه‏السلام پی گرفته است.(۱۵)

۵. التنبیه والرّدّ علی اهل الاهواء و البدع، ابوالحسین ملطی شافعی (م ۳۷۷ ق)، تحقیق دكتر محمّد زینهم محمّد عرب

این اثر ـ همان‏گونه كه از عنوان آن پیداست ـ به هدف اثبات حقّانیت فرقه مورد پسند نویسنده نگاشته شده و سرشار از تعابیر تند و زننده و جدلی و گاهی خارج از حد نزاكت درباره فرقه‏هایی است كه راه اهل سنّت و جماعت را باور ندارند.

نویسنده در بررسی دیدگاه‏های فرق، به گونه‏ای سخن گفته كه خواننده را درباره آن فرقه به موضع‏گیری بكشاند. شمردن زنادقه نظیر «مانویه» و «مزدكیه» جزو فرق اسلامی،(۱۶) ذكر فرقه‏ای از امامیه به نام «اهل قم»، كه اهل تشبیه و جبر هستند،(۱۷) عنوان كردن «قطعیه صغری و عظمی» در برخی از فرقه‏های شیعی(۱۸) و بیان معتزله بغداد به عنوان چهارمین فرقه از زیدیان، از جمله مواردی هستند كه تنها از جانب وی مطرح شده‏اند. وی در برخورد تند خود نسبت به گروه‏های شیعی، عنوان ناپسند «رافضه» را انتخاب كرده، همگی آنان را گم‏راه،(۱۹) پست و كوردل(۲۰) می‏داند.

این ملل و نحل‏نگار فلفلی مزاج پس از ارائه كیفرخواست شدید علیه شیعیان، داوری نهایی خود را درباره طیف‏های گوناگون شیعی بیان كرده است: «اِنّ فی الرافضهِٔ اللّواطهِٔ الابنهُٔ والحمقُ و شربُ الخمرِ و قذفُ المؤمنینَ والمؤمناتِ والزورُ والبَهتُ و كل قاذورهٍٔ، و لیسَ لَهم شریعهٌٔ ولادینٌ»!(۲۱)

نكته جالب در ناآگاهی وی از فرق شیعی اینكه در بیان فرقه‏های شیعی می‏گوید: فرقه سیزدهم از امامیه، اسماعیلیه می‏باشند كه قایل به امامت دوازده امام بوده، اهل تهجّد و ورع و سجّاده و نمازهای پنجگانه و زكات و صدقه و زیارت قبور سادات می‏باشند و از شدت گریه بر امام حسین علیه‏السلام چشمان آن‏ها ضعیف شده، صورت‏های آن‏ها به زردی گراییده است!(۲۲)

پی‏نوشت‏ها

۱. فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۱۴۲، ۱۴۳ و ۱۹۴ / خواجه نظام الملك، سیاست نامه، ص ۲۳۳ - ۲۳۶.

۲. رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ص ۳۰۹.

۳. درباره برخی از مواضع و برخوردهای وی با جریان اهل سنّت (به تعبیر وی، مرجئه) و قدریان، ر. ك: ابوحاتم رازی، الزینه فی الكلمات العربیّهٔ، تحقیق عبداللّه سلّوم سامرّائی، ص ۲۶۶ - ۲۷۵. برخورد وی را با برخی از جریان‏های شیعی كه بعدا عنوان «شیعه اثنی عشری» به خود گرفت، نك: مقدّمه سامرائی در تصحیح این اثر و نیز ص ۲۸۸ - ۲۸۹ و ۲۹۱ همین كتاب و نیز مقدّمه نگارنده بر ترجمه این بخش از كتاب با عنوان «گرایش‏ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری».

۴. ابوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، ص ۹۶ ـ ۹۷ و ۱۰۱.

۵. ابومحمد حسین بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ص ۱۸.

۶. همان، ص ۲۲.

۷. همان، مقدّمه مترجم، ص ۱۶.

۸. همان، ص ۵۵ ـ ۵۷.

۹. همان، ص ۴۶.

۱۰. عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص ۱۴۰ رسول جعفریان، پیشین، ص ۳۲۴ / سیدمحمّدرضا حسینی، «فرق الشیعهٔ او المقالات الامامیهٔ للنوبختی‏ام الاشعری»، تراثنا، سال اول، ش ۱، ص ۲۹ ـ ۵۳.

۱۱. سعد بن عبدالله بن خلف الاشعری القمی، المقالات و الفرق، تصحیح و تعلیق محمد جواد مشكور، مقدّمه مصحّح.

۱۲. همان، ص ۱۴.

۱۳. ر. ك: ابوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری، پیشین، مقدّمه كتاب و مقایسه آن با برخی از كتب ملل و نحل.

۱۴. همان، ص ۲۰۹.

۱۵. همان، ص ۱۱۰.

۱۶. همان، ص ۷۰.

۱۷. همان، ص ۲۷.

۱۸. همان، ص ۲۸.

۱۹. همان، ص ۱۸.

۲۰. همان، ص ۳۳.

۲۱. ابوالحسین ملطی شافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، تحقیق محمّد زینهم محمّد عرب، ص ۲۵؛ همچنین نك: ص ۱۶، ۲۱ و ۲۹.

۲۲. همان، ص ۲۷.

۲۳. ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقهٔ الناجیّه منهم، ص ۷۰ ـ ۷۱؛ برخی از مواضع وی را علیه شیعه نك: همان، ص ۱۰ ـ ۱۴، ۴۱ و ۴۳.

۲۴. ر. ك: همان، مقدّمه مترجم استاد محمد جواد مشكور، «تاریخ مذاهب اسلام»، ص ۱۳ / ردّ عقاید او را درباره شیعه نك: علاّمه امینی، الغدیر، ج ۳، ص ۵۱ به بعد.

۲۵. رسول جعفریان، پیشین، ص ۳۱۳. نقد این كتاب را درباره فرقه‏های شیعی نك: علاّمه امینی، پیشین، ج ۳، ص ۹۱ به بعد.

۲۶. ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، پیشین، ص ۷، مقدّمه محمد زاهد كوثری.

۲۷. همان، ص ۱۲۱، ۱۱۹، ۴۳، ۳۵.

۲۸. همان، ص ۱۱۹، ۱۲۱.

۲۹. همان، ص ۳۷، ۱۲، ۱۴.

۳۰. ابومظفّر اسفراینی شافعی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقهٔ الناجیهٔ عن الفرق الهالكین، تحقیق كمال الحوت، ص ۶۵، ۵۱، ۵۲ و ۶۴.

۳۱. همان، ص ۴۰، ۴۱.

۳۲. همان، ص ۴۶، ۴۷.

۳۳. همان، ص ۴۵.

۳۴. همان، ص ۵۲.

۳۵. همان، ص ۵۶.

۳۶. ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و النحل، تحقیق و تعلیق محمّد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره، جلد نخست و قسمتی از جلد دوم.

۳۷. همان، ج ۲، ص ۲۷۵ ـ ۲۶۹ و ج ۵، ص ۴۰ ـ ۱۲۴.

۳۸. همان، ج ۵، ص ۳۵ و ج ۲، ص ۲۷۲.

۳۹. مثلاً ر.ك: همان، ج ۲، ص ۴۱، ۴۲، ۴۸، ۴۶ و ۵۰.

۴۰. همان، ج ۵، ص ۴ ـ ۴۰.

۴۱. همان، ص ۴۲ ـ ۴۳.

۴۲. برای اطلاع از ادعاهای خارج از ظرفیت این نویسنده، همچنین نقد عالمان اهل سنّت بر وی ر. ك: اسد حیدر، الامام الصادق والمذاهب الاربعهٔ، ج ۳، ص ۳۶ ـ ۳۷.

۴۳. ابن حزم اندلسی، پیشین، ج ۵، ص ۳۹.

۴۴. ر. ك: ابومحمّد عثمان بن عبدالله بن الحسن العراقی الهنفی، الفرق المفترقهٔ بین اهل الزیغ و الزنادقه، تحقیق قوتلوای، ص ۳۰، ۳۲ و ۴۳.

۴۵. همان، ص ۷.

۴۶. همان، ص ۸.

۴۷. محمد بن عبدالكریم شهرستانی، الملل و النحل،تحقیق‏محمّد بن فتح الله بدران، ص ۲۳ و ۴۶.

۴۸. ر. ك: همان، صفحات ۳۵، ۳۶، ۳۸، ۵۹، ۷، ۷۱، ۱۰۷ و برای نمونه، نك: ص ۱۴۵ ـ ۱۴۸ درباره خلط مبحث او در بیان اعتقادات شیعه و قس: گزارش شیوا و دلنشین او از باورهای اشاعره در ص ۹۰ - ۹۱. نقد برخی از گزارش‏های وی را درباره شیعه نك: «بحوث فی الملل و النحل»، ج ۱، ص ۱۰ ـ ۱۱.

۴۹. همان، ص ۱۳۲.

۵۰. همان، ص ۱۴۵.

۵۱. همان، ص ۱۴۶ ـ ۱۴۷.

۵۲. احمد بن یحیی بن مرتضی، المنیهٔ الامل فی شرح الملل و النحل، تصحیح و تحقیق محمد جواد مشكور، ص ۹۲ ـ ۹۷.

۵۳. همان، ص ۸۱ ـ ۸۲.

۵۴. همان، ص ۱۹.

۵۵. همان، ص ۱۱۱.

۵۶. برای نمونه، نك: آثار گزارش شده توسط ابن ندیم در بخش پنجم كتاب معروف الفهرست، و منظّم‏تر از آن در تاریخ التراث العربی، اثر فؤد سزگین، ج ۴، ص ۹۷ ـ ۹۹.

۵۷. ابوحاتم رازی، پیشین، بخش سوم، ص ۲۵۹

۵۸. درست شبیه آنچه امروزه ما در جامعه شیعی علوی خود با آن مواجهیم؛ چرا كه همه جناح‏های سیاسی (بخوانید: احزاب و گروه‏های اسلامی شیعی اثنی‏عشری) از یك سو، در تلاش برای نشان دادن اختلافات درونی جناح رقیب و احیاناً در آرزوی رسیدن هر چه بیشتر به آنند و از سوی دیگر، جناح رقیب خود را با القاب «تحجّر گرا»، «آمریكایی»، «چپی»، «راستی»، «محافظه كار»، «واپس‏گرا»، «ملّی‏گرا»، «غیر خودی»، «تجدید نظر طلب» و خود را با القابی همچون «مجاهد»، «مردمی»، «خودی»، «ارزشی»، «ولایتی»، «آزادی خواه»، «مدنی»، «انقلابی» و ده‏ها عناوین ریز و درشت و تلخ و شیرین دیگر می‏خوانند. تازه این‏ها حاصل گذشت دو دهه و اندی از انقلاب و شاید از نتایجِ سحر آن باشد. به راستی وقتی در جامعه‏ای برخوردار از آگاهی بیشتر و اطلاعات افزون‏تر و آیین و مذهبی تقریباً یكدست و با رهبری و قانون واحد چنین پدیده‏هایی رخ نمایند، ویژگی‏های گروهی و حال و فضای گذشتگان آن قرون را چگونه باید ترسیم كرد؟

۵۹. مرتضی بن داعی حسنی، تبصرهٔ العوام، ص ۲۸.

۶۰. علی سامی النشار، نشاهٔ الفكر الفلسفی فی الاسلام، ج ۱، ص ۲۲۳ / حسن صفّار، التعدیّهٔ فی الاسلام، ص ۲۶۴.

۶۱. نمونه‏هایی از آن را نك: ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، پیشین، ص ۱۱، ۲۵، ۲۱۵ / ابومظفّر اسفراینی شافعی، پیشین، ص ۲۵، ۴۱، ۱۱۱ / مرتضی بن داعی حسنی، پیشین، ص ۱۶۷ و ۱۶۴ و نیز ترجمه محمدجواد مشكور بر كتاب فرق الشیعه نوبختی، ص ۶۲، ۶۳. بررسی بیشتر مبحث تكفیر مسلمانان و حكم آن و سیره سلف را نك: شاطبی، الاعتصام، ص ۴۵۴ به بعد / آمدی، ابكار الافكار، ج ۵، ص ۹۶ به بعد / ابن حزم، الفصل فی الملل و النحل، ج ۳، ص ۲۴۷ به بعد.

۶۲. ر. ك: نوبختی، پیشین، ص ۴۸، ۶۵، ۸۵، ۱۱۰.

۶۳. شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۵۴.

۶۴. كشی، رجالی، ص ۲۷۹ - ۲۸۰ / شیخ صدوق، توحید، ص ۱۰۰، محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۳، ص ۲۹۴ و ۳۰۷ / اسداللّه شوشتری، كشف القناع، ص ۷۱ - ۸۴.

۶۵. كتاب درست بن ابی منصور، در مجموعه الاصول السنهٔ عشر، ص ۱۶۱.

۶۶. كشی، پیشین، ۲۷۹ - ۲۸۰ و ۴۹۸ - ۴۹۹ / محمدباقر یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۸، ص ۲۸۵/ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۸۵.

۶۷. از باب نمونه، نك: رساله هشام در ردّ مؤمن الطاق (نجاشی، ۳۳۸)، علی بن ابراهیم بن هاشم القمی، رسالهٔ فی معنی هشام و یونس، (نجاشی، ۱۹۷) / سعد بن عبداللّه‏ الاشعری، رسالهٔ الردّ علی علی بن ابراهیم بن هاشم فی معنی هاشم و یونس، (همان، ۱۳۴)

۶۸. برای نمونه، ر. ك: شیخ طوسی، فهرست، ص ۱۳۲ ذیل شرح حال ابو جعفر محمّدبن الخلیل السّكاك.

۶۹. كشی، پیشین، ص ۲۷۹ و ۴۸۷ ـ ۴۸۸، ۴۹۶ و ۴۹۸ - ۴۹۹ / برای نمونه، همچنین نك: شیخ صدوق، پیشین، ص ۴۵۸ - ۴۶۰/ سیّد رضی الدین ابن طاووس، كشف المحجّه، ص ۱۸ - ۱۹ / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۱، ص ۴۵۷ - ۴۵۹.

۷۰. كشی، پیشین، ص ۴۹۸ - ۴۹۹.

۷۱. همان، ص ۴۸۸.

۷۲. همان، ص ۴۸۹ نیز ر. ك: همان، ص ۴۸۳ و ۵۰۶ / اردبیلی، جامع الرّوات، ج ۱، ص ۴۵۹، ج ۲، ص ۳۵۷ / ابوعلی، ص ۲۸.

۷۳. كشی، پیشین، ص ۴۹۷ و برای نمونه‏هایی از روایات همین مأخذ، نك: همان، ص ۴۹۱ - ۴۹۶ و ۵۴۰ - ۵۴۴ / برقی، رجال، ص ۳۵ / بزنطی، جامع، ص ۴۷۸.

۷۴. برای نمونه ر. ك: سعد بن عبداللّه‏ الاشعری القمی،مثالب هشام و یونس،نجاشی،پیشین،ص۱۳۴.

۷۵. كشی، پیشین، ص ۴۸۳ - ۴۸۵ و ۵۰۶ / نجاشی، پیشین، ص ۳۴۴ - ۳۴۸.

۷۶. كشی، پیشین، ص ۴۸۹ / موارد مزبور و منابع آن را نك: حسین مدرّسی، مقدمه‏ای بر فقه شیعه، ص ۳۳ ـ ۳۴.

۷۷. عبدالله مامقانی، تنقیح المقال، ج ۳، ص ۲۹۷.

۷۸. كشی، پیشین، ص ۴۵۹.

۷۹. سید احمد صفایی، هشام بن حكم، تهران، دانشگاه تهران، ص ۷۶ ـ ۷۹.

۸۰. ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، پیشین، ص ۱۰ - ۱۱ / ابن حزم، پیشین، ج ۲، ص ۲۶۹ / شهرستانی، پیشین، ص ۱۴ - ۱۵ / همچنین نك: سعد بن عبدالله بن خلف الاشعری القمی، پیشین، ص ۱۴. به عنوان نمونه، شهرستانی چهار قاعده (۱) توحید و صفات؛ (۲) قَدَر و عدل و مسائل قضا و قدر و جبر و كسب و اراده و خیر و شر (۳) وعد و وعید و اسماء و افعال؛ (۴) سمع و عقل و رسالت و امامت را برای تقسیم‏بندی فرق بر می‏شمارد. از نظر او، ممیّزه هر یك از فرق دیدگاه آن‏ها درباره هر یك از اصول مزبور است.

۸۱. نمونه‏هایی از آن را بنگرید: ابوالحسن اشعری، پیشن، ص ۱۳۲، ۲۱۲ ـ ۲۱۳ و ۲۱۹ / ابومظفر اسفراینی شافعی، پیشین، ص ۶۸ - ۷۳ / شهرستانی، پیشین، ج ۱، ص ۲۱ و یا به عنوان نمونه، ر. ك: وجه تمایز چهار فرقه (هفتم تا دهم) از خوارج در گزارش ملطی در التنبیه و الرد.

۸۲. جالب است بدانیم كه مجموعه تعریف‏های برخی از آن‏ها از شیعه و امامیه به این نكته اشاره دارد كه «شیعه» به معنای پیروی و اعتقاد به امامت و حقّانیت خلافت علی علیه‏السلام و اولادش می‏باشد. (ابوالحسن اشعری، پیشین، ص ۶۵ ـ ۸۷ / نوبختی، پیشین، ص ۱۷ - ۱۸ / شهرستانی، پیشین، ص ۱۳۱ و ۱۴۴ / ابن حزم، پیشین، ج ۳، ص ۲۷۰) اما در بیان مصادیق آن به فرقه‏هایی اشاره كرده‏اند كه با این ویژگی‏ها مطابق نیست.

۸۳. نوبختی، پیشین، ص ۱۷.

۸۴. همان، ص ۲۱.

۸۵. همان، ص ۹۶.

۸۶. شیخ مفید، الفصول المختاره، ص ۳۱۸ - ۳۲۱.

۸۷. نك: ابوالحسن اشعری، پیشین، ص ۸۸ و قس: ص ۱۰۱.

۸۸. ابوالحسن اشعری، پیشین، چهاردهمین گروه غالی، ص ۶۸.

۸۹. همان، سیزدهمین گروه رافضه، ۹۶.

۹۰. همان، ص ۶۸، ۶۷، ۷۷، ۸۲.

۹۱. برخی از نمونه‏های آن را ببینید در: ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، پیشین، ص ۵۳ ـ ۵۴، ۷۰ ـ ۷۱ / سعد بن عبدالله بن خلف الاشعری القمی، پیشین، ص ۱۴ / شهرستانی، پیشین، ج ۱، ص ۱۵۲ ـ ۱۵۶، ۱۶۲ ـ ۱۶۸، ابومظفر اسفراینی شافعی، پیشین، ج ۲، ص ۲۷۱ ـ ۲۷۰، ج ۵، ص ۴۲ ـ ۴۹ / محمدالحسینی العلوی، ابوالمعالی محمدالحسینی العلوی، بیان الادیان، ص ۵۰ ـ ۵۲.

۹۲. منابع و گزارش‏های مختلف از این حدیث را نك: علی آقانوری، مجله هفت آسمان، ش ۸، ص ۱۸، ۱۲۸ ـ ۱۳۲.

۹۳. از جمله نك: محمدباقر مجلسی، پیشن، ج ۲۸، ص ۳ به بعد تحت عنوان «باب افتراق الامهٔ و ارتدادهم» كنزالعمّال، ج ۱۷، ص ۴۸۰ ـ ۴۸۲؛ الاعتصام، ص ۴۶۱، ۵۰۲ ـ ۵۰۴ / ابوبكر هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۵۱۱ ـ ۵۱۶ / محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج ۳، ص ۳۷۹ ـ ۳۸۲ / برخی از احادیث دیگر را درباره پیش‏گویی‏های پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نك: جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج ۳، ص ۵۰۳ ـ ۵۰۸.

۹۴. ابن حزم اندلسی، پیشین، ج ۳، ص ۲۹۳ / اعتقاد به جعلی بودن آن را نك: ابن وزیر، العواصم من القواصم، ج ۱، ص ۱۶۸ / سقّاف، صحیح شرح العقیدهٔ الطحاویهٔ، ص ۶۳۲ / ابوالقاسم خوئی در البیان، ص ۲۲۰ می‏گوید: این خبر واحد است و مفید علم و عمل نیست.

۹۵. نك: سید بن طاووس، الطرائف فی معرفهٔ مذاهب الطوائف، ج ۱، ص ۲۰۰ و ج ۲، ص ۳۸۱، ۵۲۶ / علی بن یونس عاملی، تفسیرالصراط المستقیم، ج ۲، ص ۸۸.

۹۶. به عنوان نمونه نك: الاعتصام، ص ۴۵۹ به بعد / قرطبی، الجامع لاحكام القرآن (تفسیر قرطبی)، ج ۱۲، ص ۱۳۰ به بعد / جعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج ۱، ص ۲۶ـ۳۸.

۹۷. مرتضی بن داعی حسنی رازی، تبصرهٔ العوام فی مقالات الانام، ص۲۸.

۹۸. از جمله نك: برخورد و داوری خود این نویسنده را درباره فرقه‏های رقیب در كتاب تبصرهٔ العوام، ص ۱۲۲ ـ ۱۲۷ و ۱۴۲ به بعد / علاّمه مجلسی پس از نقل سخنان شیخ مفید درباره فرقه‏های شیعی غیر اثنا عشری، می‏نویسد: برای ما كفر و ضلالت همه این فرقه‏ها (زیدیه، ناووسیه، اسماعیلیه) ثابت است. (بحارالانوار، ج ۳۷.) نمونه‏هایی از تعصّبات فرقه‏ای اهل سنّت نیز با نگاه به جدول روشن می‏شود.

۹۹. شاطبی، پیشین، ص ۴۸۱ ـ ۴۸۳.

۱۰۰. ناشئ اكبر، مسائل الامامهٔ، تحقیق فان اس. ص ۲۰.

۱۰۱. فخر رازی، اعتقادات فرق المسلمین، ص ۷۶ ـ ۷۵.

۱۰۲. به عنوان نمونه نك: محمدرضا حكیمی، بدایهٔ الفرق ونهایه الملوك، وی در این اثر، با اینكه از میان آثار ملل و نحل و فرهنگ‏نامه‏ها به جست‏وجوی الفبایی فرق پرداخته، اما از میان صدها نام و لقب، تنها ۷۳ فرقه را گزینش كرده است.

۱۰۳. برای اطلاع از این‏گونه پرسش‏ها و شبهه‏ها نك: عبدالرحمن بدوی، مذاهب الاسلامیین، ج ۱، ص ۳۳ ـ ۳۲ / محمد عماره، التیارات الاسلامیهٔ، ص ۳۵۳ ـ ۳۵۲ / جعفر سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج ۱، ص ۲۷ ـ ۲۴ / عبدالحكیم محمود، التفكیر الفلسفی فی الاسلام، ص ۹۷ ـ ۹۸ / ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، پیشین، مقدّمه محمّد محی‏الدین عبدالحمید، ص ۶ـ۷.

۱۰۴. نمونه‏های بیشتر آن را نك: فهرست مورد بررسی فرقه‏های اسلامی در كتاب‏هایی مانند: مفاتیح العلوم، نوشته محمد بن احمد خوارزمی؛ عقائد الثلاث و السبعین فرقه، اثر ابومحمد یمنی، تلبیس ابلیس، اثر ابن جوزی و نیز كتاب هفتاد و سه ملت، نوشته نویسنده‏ای ناشناخته.

منبع:فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۷

---