عید قربان تجلی اوج عشق و ایمان

عید قربان عید رهایی و عید آزادی و رستگاری است رهایی از وابستگی ها و رستگاری از نفس خویشتن

● میلادی دوباره

عید قربان؛ عید رهایی و عید آزادی و رستگاری است: رهایی از وابستگی ها و رستگاری از نفس خویشتن. در روز عید قربان، حج گزار از آن چه غیر خداست و از همه دلبستگی های این جهانی در می گذرد. او اسماعیل وجودش؛ یعنی عزیزترین پاره وجودش را در راه خدا و به فرمان او قربانی می کند. از این رو، عید قربان، عید مردن و زنده شدن نیز هست. انسان چیزی را قربانی می کند؛ یا چنان که گفته شد عزیزترین پاره وجودش را می دهد تا چیزی برتر بگیرد و دوباره زنده شود. اما این زندگی و تولد دوباره وابسته به شناختی است که هر کس از خود دارد. در این جا شناختی که از همه بیشتر به انسان کمک می کند؛ و می تواند راهی به رهایی باشد، خودشناسی است. در این دیگرشناسی، روان شناسی و... به کار نمی آیند؛ چون اگر خود را بشناسی می توانی دلبستگی هایت را هم بشناسی و آن گاه به نجات و رستگاری برسی. عید قربان پس از وقوف در عرفات (مرحله شناخت) و مشعر (جایگاه آگاهی و شعور) و منی (سرزمین تمناها و رسیدن ها) فرا می رسد. از این رو مرحله نهایی یک سفر دور و دراز است.قربان عید شادمانه ای است که چون حسن ختامی زیبا، در پایان آیین حج آمده و به آن شکوهی بی کران بخشیده است. همچنین می توان گفت عید قربان، عید پیشکش است و قربانی پیشکش ناچیز یک عاشق فانی است برای یک معشوق ازلی و ابدی.

اما علاوه بر این بیان های شاعرانه صاحب نظران دینی عید قربان را از منظر فلسفی و اعتقادی نیز بررسی کرده اند که در این جا برخی از این نظریات می آید.

● بالاترین مرتبه تقوا

حجت الاسلام محمدی ری شهری درباره فلسفه قربانی کردن در مناسک حج معتقد است؛ راز و رمزهای قربانی که یکی از مناسک حج است، پیام ها و نکته های قابل توجهی برای زائران خانه خدا و امت اسلام دارد.

قربانی هم فلسفه عبادی و عرفانی دارد و هم فلسفه سیاسی و اقتصادی. نخستین حکمت روشن قربانی که در قرآن به آن اشاره شده، بالاترین مراتب تقواست.

در آیه ٢٧ سوره حج می خوانیم «لن ینال الله لحومها و لادماء ها ولکن یناله التقوی» یعنی خون و گوشت قربانی که جزو مناسک منی است به خدا نمی رسد؛ بلکه روح عمل است که تقرب آور است و تقوای این کار به خدا می رسد. عمل قربانی کردن در واقع یک حکم دارد. یک حکمت، حکم آن کشتن یک گوسفند و حکمت آن بالا رفتن تقواست.همان طور که اشاره شد تقوا مراتبی دارد و قربانی می تواند اشاره به بالاترین مراتب تقوا باشد.

یک مرتبه از تقوا اجتناب از گناهان است؛ مرحله بالاتر اجتناب از مطلق کارهای ناپسند چه گناه و چه مکروه است و بالاترین مرتبه اش این است که در دل انسان جز محبت و عشق به خدا و ارزش های دینی چیزی نباشد که «دل حرم خداست».

حجت الاسلام ری شهری به نکته دیگری هم در این باره اشاره می کند و می گوید: در فلسفه قربانی کردن، نکته مهم دیگری هم قابل توجه است که اغلب به آن توجه نمی شود و آن این که قلمرو معرفت انسان نسبت به مصالح امور محدود است هنگامی که ابراهیم (ع) مورد خطاب قرار گرفت که برو فرزندت را بکش، از خدا نپرسید که برای چه بکشم؟ علت کار را نپرسید، بلکه هرچه خدا گفت همان را انجام داد. بنابراین وقتی انسان کاری را در راه خدا انجام داد، ضرورتی ندارد فلسفه اش را بداند. زیرا انسان به راز و رمزهای همه چیز آگاه نیست. البته انسان هرچه در فرمان ها و دستورهای خداوند بیشتر تأمل کند، راز و رمز آن بیشتر کشف می شود؛ ولی معنایش این نیست که اگر انسان در یک جا فلسفه دستوری را نتوانست بفهمد از انجام آن سر باز زند.

● روز پیروزی بر هوای نفس

همچنین حجت الاسلام محسن قرائتی در کتاب «حج» درباره معنا و مفهوم قربانی کردن می نویسد: عید قربان، یعنی پیروزی وظیفه بر غریزه؛ غریزه فرزند دوستی به ابراهیم(ع) می گوید: اسماعیل را ذبح نکن، اما وظیفه می گوید: این کار را انجام بده. حضرت ابراهیم در این دو راهی، رضای خداوند و وظیفه را بر تمایلات شخصی و غریزه خود پیروز کرد. بنابراین باید آن را عید بگیرد.

اگر در حدیث می خوانیم: «هر روز که در آن معصیت نشود، عید است» به همین معناست که در برابر جاذبه های هوای نفس و تهدید ها و تطمیع های طاغوت های خارجی، انسان تنها در خط خدا قرار گیرد و بر سر خواسته همه شیطان های درونی و بیرونی پا نهد که آن روز را باید عید بگیرد. آری، عید قربان، روز پیروزی عقل و وحی بر هوا و هوس است. حضرت ابراهیم(ع) بچه دار نمی شد، خداوند به او فرزندی مرحمت فرمود، هنوز دوران کودکی فرزند بود که فرمان خدا رسید که فرزند و مادرش را باید در بیابان های بی آب و گیاه مکه رها کنی و خودت هم از آنان جدا شوی. حضرت ابراهیم(ع)، این مادر و فرزند را در میان کوه های داغ مکه تنها گذاشت و رفت و هرچند مدتی، سری به آنان می زد. اکنون که کودکش نوجوان و بهترین نورچشم ابراهیم است، باز فرمان می رسد که باید با دست خود، او را ذبح کنی؛ ابراهیم(ع) در فرمان خدا شک نمی کند، فلسفه و دلیل نمی پرسد، معطل هم نمی شود، برخلاف ما که اگر دستور مخالف تمایلات نفسانیمان، صادر شود یا در اصل فرمان شک می کنیم و یا در مراد و غرض از فرمان و یا دنبال دلیل و فلسفه آن هستیم.

اسلام مسلمان وارسته می خواهد نه مسلمان وارفته؛ اسلام مسلمان شجاع می خواهد نه ترسو؛ روز عید است. روزی که با سنگ ها دشمن بیرون را می کشی و با کارد و چاقو و ذبح گوسفند، هوای نفس را.

● داستان ایمان

اما داستان قربانی کردن به این جا ختم نمی شود و با تأمل در آن می توان به لایه های دیگر آن دست یافت. از جمله این که قربانی کردن انسان برای خدا در گذشته های دور یک آیین بشری بوده و حد اعلای عبادت به شمار می رفته است. اما در دین ابراهیم، این سنت به شکل بسیار معناداری تغییر می کند؛ چون در این جا پس از یک آزمون دشوار و در حالی که ابراهیم(ع) این آمادگی را دارد تا فرزند خود را به قربانگاه ببرد خداوند گوسفندی را می فرستد تا به جای او ذبح شود. در این جا دیگر صحبت از نیاز خدا به انسان معنایی ندارد. بلکه صحبت از نیاز انسان است که برای کمال باید تا به این پایه آمادگی کسب کند. براساس این تعبیر است که گفته می شود در واقع قربانی کردن، داستان کمال انسان است. داستان این که انسان باید برای رسیدن به این کمال به درجه بالایی از ایمان برسد. اگر ابراهیم ذره ای تردید می کرد و در ایمان او خللی وارد می شد دیگر او «ابراهیم» نبود؛ ولی او توانست در سخت ترین لحظه ایمان خود را حفظ کند.

● اطعام

در قرآن در آیه های ٢٨ و ٢٩ سوره حج آمده است: و در میان مردم ندا در ده برای حج که پیاده و سواره از هر راه دوری بیایند تا شاهد منافع بسیاری برای خود باشند و نام خدا را در روزهای معلومی یاد کنند بر آن چه خدا ایشان را از چهارپایان روزی کرده است. پس از گوشت آن بخورید و سختی کشیده فقیر را از آن اطعام کنید.

محمدجواد موسوی غروی مولف کتاب «قربانی درمنی» با استناد به این آیات و آیات دیگر از قرآن می نویسد که ما وقتی در علت تشریع قربانی تأمل می کنیم این حقیقت روشن می شود که معقول نیست خدای متعال موضوعی را که عقلا و شرعا حرام است، یعنی اسراف و تبذیر را یک عبادت قرار دهد و درمی یابیم که علت اصلی و غایی وجوب قربانی ، اطعام است.سپس این نویسنده راهکارهایی برای جلوگیری از اسراف و تبذیر ارائه می دهد، ولی راه های جایگزین هیچ کدام مورد قبول واقع نشده است؛ حال آن که به اعتقاد این نویسنده در شرایط کنونی و در وقتی که جمعیت حجاج میلیونی شده است از روش های دیگری مثل صدقه دادن، می توان به جای قربانی استفاده کرد؛ ولی همان طور که گفته شد، این موضوع به دلیل همان معانی و مفاهیمی که در فلسفه قربانی کردن وجود دارد و به دلیل این که بیانگر بسیاری از راز و رمزهای ایمان انسان به خداست، موضوعی نیست که بتوان به سادگی از آن گذشت یا روش های دیگر را بر اصل آن رجحان داد.چنان که حجت الاسلام ری شهری نماینده مقام معظم رهبری در حج می گوید: عظمت حج در سراسر این مراسم باشکوه وجود دارد. انسانی که برای حج آمده است باید بداند که در حج چه خبر است تا آن را با آن خلوص انجام دهد. اگر اسرار حج را نداند خلوصش نیز محدود می شود.

بنابراین حاجی باید بداند که اعمال صوری او باطن و مفهومی دارد.امید است که ما نیز بتوانیم از طریق تأمل در این آیین پرشکوه از سطح آن ها بگذریم و به معانی بی کران درونی آن دست یابیم.