در نقد مطلق گرایی

مطلق انگاری و مطلق گرایی و سیاه و سفید دیدن مسائل معمولا بین مردمی رواج دارد که در دوره رشد کودکی تثبیت شده اند

▪ یک:

پنج نفر را در حال زنا گرفته نزد عمر آوردند، عمر دستور داد بر همه آنها حد جاری کنند، اتفاقا امیرالمومنین(ع) در آنجا حاضر و به قضیه ناظر بود، پس به عمر رو کرده ، فرمود: این حکم که درباره آنان گفتی صحیح نبود.

عمر گفت : پس خودتان بر آنان اقامه حد کنید.

حکم امام(ع) این بود:

یکی را گردن بزنند، دومی سنگسار، سومی صد تازیانه، چهارمی پنجاه تازیانه و پنجمی فقط چند تازیانه.

عمر در حیرت شده و مردم نیز در شگفت .

عمر گفت : یا اباالحسن ! بر پنج نفر که همگی مرتکب یک جرم شده بودند پنج حد مختلف جاری کردی ؟

آن حضرت(ع) فرمود: نفر اول، کافر ذمی بود که از شرایط ذمه خارج شده و حکمش کشتن است؛ و نفر دوم خودش زن داشت و زنایش محصنه بود و حکمش سنگسار است؛ و نفر سوم زن نداشت و نفر چهارم غلام بود و حکمش نصف حد است و نفر پنجم دیوانه بود و حدی نداشت ولیکن لازم بود به چند تازیانه تنبیه شود.

▪ دو:

مطلق انگاری و مطلق گرایی و سیاه و سفید دیدن مسائل معمولا بین مردمی رواج دارد که در دوره رشد کودکی تثبیت شده اند. یکی از مهمترین خصائص کودک در روانشناسی، همین مطلق گرایی است. بدین معنا که بعنوان مثال برای کودک، تا سن شش یا هفت سالگی زیباترین زن دنیا مادر است و قوی ترین مرد دنیا پدر؛ چندی بعد داناترین شخص زندگی – معلم – وارد بازی می شود تا جایی که حرف پدر و مادر را با این استدلال که «معلممان خلاف این را گفته» رد می کند. کم کم نقش معلم نیز کمرنگ می شود تا در دوره نوجوانی گروه دوستان همه چیز او شوند.

کسانی که در این سن از نظر روانشناختی تثبیت شده اند، تا زمانی که این دوره سنی را نگذرانند در این مطلق گرایی خواهند ماند، تا جایی که همه چیز و همه کس و همه سخنان و همه یافته ها را با مطلقی که در ذهن دارند می سنجند و در اولین بررسی، برچسب حق و ناحق، درست و غلط، سپید و سیاه، صواب و ناصواب و... را – به نسبت موافق یا مخالف بودن با مطلق شان – بدان می زنند.

اصل «عدم قطعیت» دیری است در حوزه اندیشه جای خود را باز کرده و پنبه تمام اطلاق ها را زده و تشکیک، را جانشین احکام قطعی پیشینیان در امور مختلفه کرده است.

امروزه کمتر کسی است که در حوزه مسائل انتزاعی با اطمینان کامل حکم دهد و مدعی باشد حرف آخر را زده است.

واقعیت این است که «نسبی گرایی» حتی تا آنجا پیش رفته که بسیاری از معتقدان به دین و باورمندان به حق مطلق بودن خداوند، نیز اذعان دارند که اگرچه خود حضرت باری حق مطلق است ، لکن تفاسیر ما که تعابیر و برداشت های ما از کلام اوست هیچکدام مطلق نبوده و همه مستعد و در معرض خطا و اشتباهند.

در باور دینی نیز مطلق انگاری و مطلق گرائی باطل است. در باور دینی ، خدا می تواند مطلق باشد اما درک دین باور از خدا به دلیل نسبی بودن مدرک ، نسبی ست . پس دین هم دراین جا که قائم به درک دین باور است ، نسبی ست . به سخن دیگر، موجودیت نسبی نمی تواند بر موجودیت مطلق محیط باشد. درک این حقیقت ، بسیاری از باورها را دگرگون می کند.

▪ سه:

از مهمترین ارکان نسبی گرایی، عدم تعصب ورزی جاهلانه بر مواضع فعلی است.

تعصب بر دو گونه است: یکی تعصب عالمانه و دیگری تعصب جاهلانه. برای بیان دقیق محل افتراق این دو نوع تعصب ورزی خوب است از این گزاره پوپر کمک بگیریم که : « پای یک ایده تا زمانی می مانیم که در برابر نقدها طاقت بیاورد. »

این جمله با جابجایی فعل آن مفهوم تعصب عالمانه را به خوبی می نمایاند: پای یک ایده تا زمانی که در برابر نقدها طاقت بیاورد می مانیم.

اما تعصب جاهلانه آنجاست که علی رغم پی بردن به رد ایدهء فعلی مان همچنان از آن دفاع می کنیم.

مطلق گرایی نسبت مستقیم با اینگونه تعصب ورزی دارد و شاید بتوان گفت اولین قدم برای شکستن این سد تعصب، باور به این باشد که هیچ چیز مطلق نیست.

همانطور که در اکثر کتابهای روش تحقیق اذعان شده است، یکی از مهمترین مباحث در روش علمی، ابطال پذیری گزاره هاست و در حوزه علم، آن کسانی جایگاه والاتری دارند که قابل رد بودن یافته های خود را پذیرفته باشند.

واقعیت این است که معمولا آن کسانی دچار مطلق انگاری می شوند که دیگر اقوال را نشنیده یا اطراف یافتهء خویش جستجو و تحقیق منصفانه نکرده باشند .

اینان محققینی بوده اند که پیش از تحقیق حقیقت را می دانسته اند.

▪ چهار:

همواره منطق که تمام می شود خشونت آغاز می گردد و یکی از جاهایی که نقطه پایان منطق است مطلق گرایی است.

چه، وقتی کسی معتقد و باورمند به مطلق بودن چیزی یا کسی یا دکترینی بود و هرچیز جز آن را رد کرده و احتمال خلل و خطا را در آن محال قلمداد نماید، امکان گفتگو و نقد و واکاوی منصفانه در مورد آن چیز را از خود و دیگران می گیرد و این نقطه مقابل برخورد منطقی و شیوه منطقی با قضایا است.

شاید یکی از مهمترین ادله سقوط گروهک مجاهدین (منافقین) در پیش گرفتن همین شیوه برخورد بود. مطلق انگاری ایشان نسبت به باورها و یافته ها و معتقدات شان آنها را در مسیر برخورد قهری و سلبی و خشونت آمیز با غیر خودی ها قرار داد؛ چه، خود را حق مطلق پنداشتن، ناحق مطلق بودن دیگران را در دل خود مستتر دارد.

از سوی دیگر، مطلق انگاری همواره در انتهای مسیر با نوعی افسردگی و از هم پاشیدگی روانی روبروست. چون اکثر مطلق گرایان در مسیر «شدن»ِ خویش به نقطه ای می رسند که بتی که ساخته بودند و سد بلندی که گمان به خلل ناپذیری آن می بردند دیگر یارای مقاومت در برابر سیل شبهات و تشکیکات وارده را ندارد و نهایتا با اشاره ای فرو می ریزد. این نقطهء پایان، آغاز افسردگی و فروپاشی روانی شخص خواهد بود.

▪ پنج:

در مواجهه با موضوعات و امور مختلف عموما عادت بر این است که یا حکم به رد داده می شود و یا قبول. واقعیت این است که غالبا با موضعی به نام «توقف» میانه ای نداریم و گمان می کنیم یا باید رد کنیم و یا قبول؛ یا باید موضوع را حق بدانیم و یا باطل.

نسبی گرایی معتقد است همانقدر که گمان حق بودن نسبت به موضوعی خاص داریم، احتمال بدهیم ادله ای دیگر نیز وجود دارند که به دست ما نرسیده است و شاید آن ادله آنقدر قدرتمند باشد که حکم را برگردانده و به ابطال آن حکم دهد.

از این رو یا باید در موضع «توقف» جلوس کرد، یا یکی از دو گزینه رد و قبول را منوط به ادله ای محتملانه پذیرفت تا زمانی که خلاف آن اثبات نشود.

▪ شش:

سارتر در مفهوم فعل اخلاقی، قابلیت تعمیم را می گنجاند. بدین معنا که آیا عملی که قصد انجام آن را داریم اگر از جانب دیگران صورت بگیرد نیز می پذیریم؟ فعل اخلاقی در این دیدگاه فعلی است که اگر از جانب دیگران نیز صورت گیرد خوشایند ما باشد و در برابر آن موضع نگیریم.

با همین معیار اگر از مطلق انگاران سوال شود که آیا «مطلق انگاری» را از جانب دیگران نیز می پذیرید یا نه؟ یعنی آیا دیگران هم حق دارند مواضع خود را «مطلقا» حق و صحیح و به صواب بدانند و مواضع غیر خود را – که شمایان نیز جزء آن هستید – «مطلقا» ناحق و باطل و مطرود و مردود بدانند؟ و آیا حق دارند که در برابر آنچه حق نمی دانند – یعنی شما و مواضع تان – همانطور برخورد نمایند که شما؟

گمان نمی رود که پاسخ این سوال – اگر منصفانه پاسخ دهند و راستش را بگویند – مثبت باشد!...

محمد امین تاجور