تاملی کوتاه بر زندگی و آرای سیاسی پی یر بوردیو

پی یر بوردیو ۱۹۳۰در دانگن در سلسله جبال پیرنه علیا, متولد می شود فرزند پدری کارمند و کاملاً معمولی, به سال ۱۹۵۱ وارد مدرسه عالی تربیت استاد می شود در سال ۱۹۵۵ به درجه عالی آموزش فلسفه نائل می شود سپس به الجزایر سفر می کند

بوردیو همواره به دنبال ایجاد ارتباط میان مطالعات تئوریک خود با تحقیقات تجربی در زمینه زندگی روزمره بودو آثار او را می توان به مثابه نظری عمل به حساب آورد. به واسطه تأثیرش بر اندیشه و عمل سیاسی به بررسی مفاهیم اساسی اندیشه سیاسی او می پردازیم.

ممکن است آثار بزرگ از پس زخمی کاری یا تجربه زیسته یا تنشی درونی پدید آید، اما این یک قاعده کلی نیست، اگرچه در مورد پی یر بوردیو (۲۰۰۲ - ۱۹۳۰) صادق است او خود بر این مساله صحه می گذارد.

در «پاسخ ها» در این باره توضیح می دهد که «چرخشی که برای حرکت به سوی جامعه شناسی لازم بود از خود نشان بدهم با مسیری که از نظر اجتماعی پیمودم بی ارتباط نبود.» منظورش البته خشونتی بود که به عنوان یک ساخت بسیار تعیین کننده عمل می کند. مفهوم این نوع خشونت که از آن به عنوان خشونت نمادین Violence Symboliqve نیز می شود نام برد از مفاهیم اصلی اندیشه بوردیو است.

او در تعریف خشونت نمادین می نویسد؛ «خشونت نامرئی با همدستی کسانی تحقق پیدا می کند که این خشونت یا قدرت به آنها اعمال می شود. به عبارت دیگر خشونتی است که به جای جسم روان را هدف قرار می دهد و البته آرام و به خصوص پنهان است.» از آنجا که خود بوردیو در میدانی (Champ) وارد شده بود یعنی در میان نخبگانی که او خود از نظر اجتماعی، اقتصادی و نمادین به آن اجتماع تعلقی نداشت، بهتر می توانست به نیروی نامرئی و مرموزی که وجود دارد تا نگذارد که مردمان عادی نیز مانند آن نخبگان امکان ارتقا پیدا کنند، پی ببرد. او آن نیروی مرموز و بسیار تعیین کننده را خشونت نمادین نامگذاری کرد.

خشونت نمادین (اعمال شده علیه بازیگرانی که امکان بهره برداری و استفاده از آن نماد را نداشته اند) یا سرمایه نمادین (بازیگرانی که امکان و شانس توام با ویژگی شخصی که به آن خواهیم پرداخت، را داشته اند که از آن استفاده کنند) Copital Symbolique، همچنان که مطرح شد برای بازیگران نقشی مهم ایفا می کند برای موقعیت آ نان یا به صورتی دیگر، برای آنکه کمک بکند به عنوان نیرویی بازدارنده یا به عنوان نیرویی بالا برنده (به صورت یک سرمایه) برای اینکه جایگاهشان یا موقعیتشان را در سلسله مراتب اجتماعی تعیین کند.

پس مساله، مساله «موقعیت» است. «موقعیت» نیز از واژگان کلیدی بوردیو است و به نظر می رسد که همان نقشی را ایفا می کند که «طبقه» در دستگاه مارکس دارد. به زبانی ساده تر نبرد واقعی در جامعه از نظر بوردیو، نبرد آدمیانی است در میدان ها (میدان در حیطه های سیاسی، هنری، علمی، ادبی، پزشکی و...) که درصددند با استفاده از سرمایه هایی (Capitals) که در دست دارند به نبرد آشکار و عمدتاً پنهان علیه یکدیگر بپردازند تا بدین سان موقعیتشان را ارتقا دهند. البته تنها سرمایه سرمایه نمادین نیست.

بوردیو از «سرمایه اقتصادی» و «سرمایه فرهنگی» نیز نام می برد و آنچه که اهمیت بیشتری دارد سرمایه نمادین است. مثال ساده ای که بوردیو در این رابطه در کتابی تحت عنوان «آنچه حرف زدن می خواهد بگوید» (منتشر شده در سال ۱۹۸۲) می زند، چگونگی استفاده از سخنوری به عنوان سرمایه ای سمبلیک است، او با ظرافت نشان می دهد که چگونه بازی با کلمات و سخنوری و استفاده از زبان به ابزار قدرت بدل شده و موقعیت صاحب سخن را بالا می برد. او نشان می دهد که چطور آن کس که کلیدها را در دست ندارد و بهره ای از استفاده از سرمایه سمبلیک ندارد، از حضور جمعیت می هراسد، واژه ها در دهانش به هم می ریزند، لهجه اش او را از سایرین متمایز می کند و همه اینها باعث می شود در میدان بازنده شود و از سایرین پایین تر قرار گیرد.

مساله به habitus نیز ارتباط دارد که آن هم از واژه های مهم برای فهم جامعه شناسی بوردیو است. می توان آن را خصلت یا عادت واره ترجمه کرد. خصلت به عنوان نظامی از ملکات و خلقیات و ذائقه های ماندگار است که در هر لحظه تجربه های گذشته و کارکردها را به صورت ماتریسی از انگاره، فهم و کنش یکپارچه می کند.

این مساله بسیار مهم است که بوردیو habitus یا همان خصلت و عادت واره را محصول درونی کردن ساختارهای محیط اجتماعی می داند، این آن اهمیتی است که به انسان به عنوان موجودی اجتماعی می دهد، زیرا که این ساختارها همچنین شخص را وادار می کنند که به شیوه ای خاص عمل کند. مثلاً کودکی در فضایی اجتماعی به صورت ساختاری رشد کرده که قواعد زندگی هوشمندانه و متفکرانه را یاد گرفته است، این نان ثروتی را به او به ارث می دهد که از هر چیز دیگری باارزش تر بوده و البته ظاهراً از چشم آدمیان پنهان است.

اما مساله جالب آن است که بوردیو بحث های habitus و Capital را در حوزه زبان مطرح می کند و معتقد است که در حوزه عمل چند مساله مهم است؛ یکی موقعیت مبادله سمبل و نشانه اهمیت دارد یعنی اینکه فرد بنابر موقعیتی که در آن رشد پیدا کرده و یا بنابر استعدادی که از آن بهره مند است از یک زبان ویژه و به خصوصی بهره مند است.

این زبان ویژه که می شود از آن به عنوان langage (لانگاژ) نام برد، در عین حال که یک سرمایه نمادین است که موجب ارتقای موقعیت کسانی است که از آن بهره مند هستند، می تواند موجب اعمال خشونتی نمادین علیه کسانی هم بشود که از آن بهره ای نبرده اند اما لانگاژ خود نیز می تواند تا حدودی ابعاد اندیشه بوردیو را روشن کند.

لانگاژ یا همان زبان ویژه، صرفاً زبان به عنوان یک ساخت نیست بلکه مجموعه ای از زبان (به همان معنی که مصطلح است یعنی سیستم مشخص) به اضافه نحوه گفتار یا حرف زدن است که تواماً به صورت لانگاژ معنی می یابد به صورت زیر؛Langue + parole = langage در اینجا ما با دو مساله سروکار داریم، یکی مساله ای به نام langue است که دقیقاً به عنوان یک ساخت عمل می کند یعنی یک سیستمی که خارج از ماست و ما دخالتی در آن نداریم، به عبارت دیگر قواعدی بیرون از ما و خارج از اراده ما شکل گرفته است و سوژه دخالتی در آن ندارد ولی مجبوریم که از آن استفاده کنیم و طبیعتاً ساختاری به نام قواعدش را بر ما تحمیل نیز می کند یعنی ما مجبور به استفاده از آن خواهیم بود، ولی هنگامی که فرد وارد آن سیستم زبان شده و از آن بهره مند می شود برای مثلاً صحبت کردن، اکنون دیگر این سوژه است که امکان مانور پیدا می کند. این امکان مانور پیدا کردن همان نحوه صحبت کردن و سخن گفتن است. در یک میدان مشخص (که در آن مثلاً سخنوری اهمیت دارد مانند میدان سیاست)، بلافاصله جایگاهش مشخص می شود. parole همان به کارگیری مناسب langue است. اینکه نحوه پارول چگونه است؟

یعنی چه کسی می تواند از پارولی مناسب بهره مند بشود، این دیگر بستگی به موقعیت سوژه یا محیطی که در آن پرورش یافته، ویژگی خانوادگی، شخصی فرد و در مجموع به همان habitus فرد وابسته است. لانگاژ در همین شرایط شکل می گیرد یعنی اینکه یک سیستم زبانی (langue) وجود دارد که ما آن را با یک پارول (parole) که به habitus یا خصلت ما وابسته است ترکیب می کنیم و حالت استمرار پیدا می کند، یعنی به مرور زمان دائماً تکرار می شود و صاحب لانگاژ را از مزایایی که دارد ممکن است بهره مند کند. بوردیو اعتقاد دارد که هر میدانی دارای لانگاژ خاص خود است مانند لانگاژ سیاست یا لانگاژ تجارت، علم یا پزشکی یا امور فنی.

یعنی در تک تک این میدان ها و اساساً در هر میدانی از عوامل مهم ارتقای فرد همان استفاده از لانگاژ مناسب است یعنی همان نحوه صحبت کردن با استفاده صحیح از ساخت تثبیت شده که خیلی اهمیت پیدا می کند و البته این مساله در سیاست به خصوص اهمیت دارد. البته بوردیو به عنوان جامعه شناس لانگاژ را در عرصه اجتماع نیز در نظر می گیرد و این مساله را مطرح می کند که همه طبقات لانگاژ خاص خود را دارند و این مساله لانگاژ باعث می شود که موقعیت فرد در اجتماع و جایگاهش روشن شود.

تردیدی در این نیست که این لانگاژ به ویژگی فردی، موقعیت اش، بهره مندی اش از امکانات اقتصادی و فرهنگی ارتباط پیدا می کند و باز هم تاکیدش در عرصه سیاست است که بازیگران در این صحنه نقش مهمی را ایفا می کنند و برای بهتر ایفا کردن نقش، بهره وری از لانگاژ سیاست اهمیت دارد، لانگاژی که بتواند خوب از پس مات کردن رقبا برآید. مساله habitus نیز در همین حیطه زبان کارکردش را عریان می کند، به عبارت دیگر آن سوژه ای که توانمندی شخصی و خصلتی داشته و این توانمندی ها در او رسوب کرده و به مثابه یک ساخت قوی منشاء کنش اش می شود و در پیشبرد موقعیت اش حائز اهمیت می شود.

در واقع لانگاژ به اضافه خصلت (habitus) با هم ترکیب می شوند و به بازیگران توانمندی می دهند و فرد را مستعد موفقیت یا عدم موفقیت می کنند. بنابراین هم ساختار تعیین کننده می شود و هم سوژه و این مساله به خصوص در عرصه سیاست از کارایی برخوردار بوده و اهمیتی فراوان دارد. مثالی که بوردیو می زند و در آن وضعیت نشانه ها و سمبل های نمادین و کارکردهایش را مطرح می کند، مساله هدیه است که آن را از مارسل موس گرفته، مارسل موس معتقد است هدیه به عنوان یک نشانه یا سمبل می تواند در موقعیت فرد، گروه یا قبیله نقش بازی کند، به این ترتیب که هدیه دادن طرف مخالف را تا حدودی رام می کند و این مساله به خصوص در قبایل و جماعت های قدیمی کاملاً معنی دارد.

نادر شهریوری (صدقی)

---