سایه های تاریک

نگاهی به «کتاب گورستان» نوشته نیل گیمن

«نیل گیمن» نویسنده انگلیسی، کتاب‌های زیادی برای کودکان و نیز بزرگسالان نوشته که از آن جمله می‌توان به «کورالاین»، «ج مثل جادو»، «خدایان آمریکایی» و «گرگ‌های توی دیوار» اشاره کرد. مجموعه «سندمن» او از نظر نشریه تایم مهم‌ترین اثر بلند در تاریخ کتاب‌های مصور (کمیک استریپ) شناخته شده است. گیمن روزی در حین دوچرخه‌سواری فرزندش در محوطه گورستانی جرقه نوشتن «کتاب گورستان» در سرش زده شد و بالاخره بعد از سال‌ها این طرح ذهنی روی کاغذ آمد.» (از پشت جلد کتاب)

نیل گیمن نویسنده عجیب‌وغریبی است. او شیفته نوشتن است و در نوشتن مرزی برای خودش قائل نیست. در ایران او را بیشتر با انیمیشن «کورالاین» می‌شناسند و همین‌طور شش ترجمه‌ای که توسط بهترین نشرهای تهران، از این رمان کوتاه منتشر شده است. فرزاد فربد (مترجم مجموعه‌های «هنک و سگ گاوچران» و «نیروی اهریمنی») مصمم است تا بهترین‌های گیمن را به فارسی ترجمه کند. سال گذشته نوبت اول انتشار «کتاب گورستان» منتشر شد و نوبت دوم انتشار آن (در قطع و یونیفرم جدید) امسال به همراه رمان کودک «آد و غول‌های یخی» منتشر شد. «ج مثل جادو» هم ترجمه شده است و فربد مجموعه‌ای کامل از کتاب‌های گیمن تهیه کرده و به‌تدریج شاهد انتشار جلدهای دیگر این مجموعه خواهیم بود.

کتاب‌ها توسط نشر «پریان» (وابسته به نشر «پنجره») منتشر می‌شوند و از ویراستاری برای یک‌دست کردن نثرها و همین‌طور یونیفرمی زیبا (برای جلوه‌ دادن به مجموعه) استفاده شده که از جمله نوآوری‌هایی است که این دفتر نشر، برای انتشار بهتر و مطلوب‌تر کتاب‌هایش استفاده کرده است (هرچند زیبایی بیشتر کار، به هزینه‌های نشر افزوده و هر دو رمان، قیمیت‌های ارزانی ندارند.) نشر «پریان» می‌خواهد به صورت کاملاً تخصصی کتاب‌های کودک و نوجوان منتشر کند و تمرکز خودش را بر ادبیات فانتزی، علمی‌تخیلی و وحشت گذاشته و در این میان مجموعه‌ای از بهترین‌های ادبیات نوجوانان جهان را نیز انتخاب کرده و آن‌ها به‌تدریج منتشر خواهد ساخت (مجموعه‌ای که به راحتی از یک ‌صد جلد خواهد گذشت). «کتاب گورستان» ساختار خاص خودش را دارد. اول از همه متعلق به ژانر «فانتزی سیاه» است که در فارسی چندان شناخته شده نیست. ما چند سالی است که به ژانر «وحشت» خو گرفته‌ایم و تازه توانسته‌ایم «علمی‌تخیلی» را هضم کنیم.

اما «فانتزی سیاه»، با تمام همخوانی‌هایی که با دیگر ژانرهای ادبیات کودک و نوجوان دارد، ولی مسیر مشخص و معین خودش را جلو می‌رود. اول از همه فضای داستانی آن تیره و تار است: پر از موجودات عجیب‌وغریب (نمونه مشهورش در «هری پاتر») است و از سویی دیگر خشونت در آن موج می‌زند («کتاب گورستان» با به قتل رسیدن تمامی اعضای خانواده راوی کتاب شروع می‌شود ولی او می‌تواند از دست قاتل گریخته و به گورستان پناه ببرد. جایی‌که ارواح نگهداری و بزرگ کردن او را بر عهده می‌گیرند.) بعد از تمام این‌ها، کتاب ترسناک است. وحشت (البته به شکلی دلنشین و جذاب) لابه‌لای داستان را پر کرده است و سرانجام، این ژانر ریشه از فرهنگ، ادبیات و هنرهای اروپایی می‌گیرد (جابه‌جای «کتاب گورستان» می‌توان ارجاع‌هایی به شعرها، داستان‌ها، اسطوره‌ها، هنرها و ریشه‌های فرهنگ بومی اروپایی-آمریکایی را در میان دیالوگ‌ها و پاراگراف‌ها یافت.) مسئله مهم و اساسی این ژانر، ماجرای تعلیق است: کتاب‌های گیمن، لبریز از داستان‌های کوتاهی هستند که همگی در یک مسیر پیش می‌تازند تا اثر از دو سوم حجم خود گذشته و سپس برق‌آسا، سوال‌ها به جواب می‌رسند.

کتاب‌های دیگر «فانتزی سیاه»، همگی لبریز از همین ریشه‌ها و هویت‌ها هستند. اما نیل گیمن، نویسنده متفاوتی است. او را می‌توان در میان نام‌های تاریخ ادبیات جا داد و کتاب‌هایش از همین الان، بین کلاسیک‌ها جای گرفته‌اند. «کتاب گورستان» توانسته انبوهی از جوایز مطرح ادبی را ببرد، مانند: مدال نیوبری ۲۰۰۹ میلادی، جایزه هوگو ۲۰۰۹ میلادی، جایزه لوکاس ۲۰۰۹ میلادی و مدال کارنگی ۲۰۱۰ میلادی. جایزه برای نیل گیمن، مسئله تازه‌ای نیست. او عادت دارد که دیده شود و مدال‌ها، جوایز و لوح‌های گوناگونی دریافت کند. او نویسنده‌ای توانمند است و ذهن او، می‌تواند چهره‌ها، شخصیت‌ها و موجودات هولناک گوناگونی را از میان سایه‌ها و گوشه‌وکنارش بیرون بکشد و جلوی روی خواننده قرار دهد.

مسئله‌ای در ترجمه باقی می‌ماند: چرا کتاب از زیرنویس سود نمی‌برد؟ نام‌ها احتیاج به توضیح بیشتری دارند و با وجود معدود زیرنویس‌های موجود، کتاب جابه‌جا نیاز به توضیح‌های بیشتری دارد. با توجه به اینکه ساختار کتاب کاملاً غربی است (نگرش نویسنده به «گورستان» و همچنین تصویر پر از دار و درختی که از گورستان نقش می‌زند، با فرهنگ ما چندان همراه نیست) کتاب نیازمند مقدمه و موخره‌ای بود که توضیح‌های تکمیلی به اثر اضافه کنند ولی جایشان خالی مانده است.

با تمام این‌ها، «کتاب گورستان» یک اتفاق در زمینه نشر کتاب‌های کودک و نوجوان محسوب می‌شود: از یکسو استفاده‌ای حرفه‌ای از یونیفرم برای عرضه آن صورت گرفته و از سویی دیگر ویراستاری حرفه‌ای روی آن انجام شده است. کتاب از یکسو برای خواننده نوجوان جذابیت‌های خودش را دارد، از سویی دیگر می‌تواند مخاطب بزرگسال را به خود مشغول کند. فرزاد فربد مترجمی حرفه‌ای است و حالا سعی می‌کند تا نشری حرفه‌ای را اداره کند.

سیدمصطفی رضیئی