دگرگونی نقش دست اندركاران سنتی در عصر نوین اطلاعات

در این نوشته می خواهیم ببینیم چگونه تحولات اخیر در امر خودكارسازی, بر بازار تحویل مدرك و امانت بین كتابخانه ای تأثیر می گذارد به ویژه تأثیر این امر بر كارگزاران اصلی چنین خدماتی مثل كتابخانه بریتانیا, چگونه خواهد بود

مقدمه

در این نوشته می‎خواهیم ببینیم چگونه تحولات اخیر در امر خودكارسازی، بر بازار تحویل مدرك و امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای تأثیر می‎گذارد. به ویژه تأثیر این امر بر كارگزاران اصلی چنین خدماتی مثل كتابخانه‌ بریتانیا، چگونه خواهد بود. در آغاز بایستی گفته شود كه هر چند كتابخانه بریتانیا یك تهیه كننده تجاری نیست، با این حال بسیاری از تولیدات و خدمات آن تجاری هستند و منافعی را برای این كتابخانه در بردارند. سه سطح از خدمات در این كتابخانه وجود دارد. بودجه برخی از این خدمات از طرف دولت بریتانیا تأمین می‎شود. مثلاً، برای مطالعه در سالن قرائت كتابخانه در ساختمان جدید خیابان پانكراس، هزینه مطالبه نمی‎شود. بخش دیگری از این خدمات به اعضای كتابخانه‌ بریتانیا ارائه می‎گردد. در این بخش قیمت‎گذاری خدمات مبتنی بر بازیافت هزینه است و امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای بریتانیا و خدمات تحویل مدرك را هم در برمی‎گیرد. قسمت سوم این خدمات در مقابل دریافت وجه و به منظور صرف مخارج كتابخانه ارائه می‎شود، كه شامل امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای، خدمات فتوكپی و آن چیزی است كه ما در این مقاله بدان می‎پردازیم.

تحولات اخیر، كتابخانه‌ بریتانیا و بسیاری دیگر از عرضه‎كنندگان اطلاعات را كه در زنجیره‌ تبادل اطلاعات فعالیت دارند، به سوی ارزیابی اساسی از كاری كه انجام می‎دهند و چگونگی انجام آن، سوق داده است. با این كه تمام سازمانهایی كه در این زمینه فعالیت می‎نمایند به طور معمول نیازمند ارزیابی مسیر پیش روی خود هستند، دگرگونیهای اخیر و آینده این تغییرات به حدی سریع و غیرقابل پیش‌بینی است كه معیار زمانبندی گسترش محصولات و برنامه‌های تجاری كنونی، ناچار بایستی به صورت هفتگی ارزیابی شوند. به همین جهت یك عنوان فرعی به عنوان اصلی مقاله افزوده شد.در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد؟ مسلماً آینده با آنچه قبلاً مرسوم بوده است، متفاوت خواهد بود. در بخش اول این نوشته درباره تحویل مدرك در جهان صنعتی و پیشرفته بحث خواهیم كرد. در قسمت دوم به ارزیابی تأثیر تحولات اخیر در كشورهای در حال توسعه می‎پردازیم و این كه آیا فاصله‌ بین غنای اطلاعاتی و فقر اطلاعاتی در حال افزایش است یا در حال كاهش، و برای كاهش این فاصله، چه كاری می‎توان انجام داد.

تحویل مدرك در كشورهای پیشرفته

ده سال پیش امانت ‎بین ‎كتابخانه‌ای و تحویل مدرك در یك گستره‌ وسیع در سرویس سیندرلا برای اغلب كتابخانه‌ها وجود داشته و وجود آن ضروری هم بوده‌است. اما این روند، افزایش بی‌رویه و غیرماهرانه‎ای نسبت به وظیفه اساسی فراهم‎آوری یك مجموعه‌ جامع شامل كتابها، مجلات و مواد دیگر برای خدمت به استفاده‌كنندگان داشته است. گردآوری و دستیابی به مجموعه‌ها از طریق فهرستهای كارآمد و ترجیحاً ماشینی و خدمات مرجع برای هدایت محققینی كه در جستجوی مواد مورد نیاز خود می‎باشند، از عملكردهای اصلی و معمول كتابخانه‌های تحقیقاتی و دانشگاهی بوده است. در طول دهه‌۹۰، شرایط به گونه‎ای نگران‎كننده تغییر یافت. كاهش بودجه همراه با رشد سریع انتشارات و بالارفتن قیمتها، به‌تدریج اتكاء به مجموعه‌ یك كتابخانه را به صورت یك كار غیرممكن در آورد و با روند رو به رشد مركز تهیه‌ مدرك كتابخانه بریتانیا و اسلافش در طی دهه‌های ۶۰، ۷۰ و ۸۰، امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای و خدمات تحویل مدرك برای دسترسی به مواد به خدمت گرفته شدند. هر میزبان تجاری جدید به منظور ارتقای خدمات خود مجبور بود برای اتصال به شبكه‌های كتابخانه‌ای، نظیرEBSCOdoc ، K-R source one،ISI ، UMI، UNCover، و CISTI تلاش بیشتری به عمل آورد. به نظر می‎رسد در آینده دسترسی زمانی و به موقع، جایگزین دسترسی مكانی و موردی گردد و مجموعه‌های هسته، اطلاعات خود را به وسیله تحویل مدرك، به عنوان یك گزینه‌ ضروری برای دستیابی به موضوعاتی كه استفاده‌كننده‌ كمتری دارند، تكمیل نمایند. این رشد یكنواخت قطعی به نظر می‎رسید و سیندرلا به پرنسس تبدیل شده و به رقص در آمده بود.اما متأسفانه، ناقوسهای شبانه خیلی زود به صدا در‌آمدند. پیشرفتهای نوین موقعیتهای مورد نظر را به صورت سریع و معنی‎داری تغییر داده است. این تحولات سریع در جنبه‌های زیر اتفاق افتاده است:

ارتباطات دوربرد جهانی: ارتباطات راه دور یكی از سریع‎ترین صنایعی بود كه بیشترین رشد را در دنیا داشته است. پیشرفتهای اخیر باعث گردیده اطلاعات و داده‌های مفید، خیلی سریع به صورت مطلوب و قابل اطمینان و نسبتاً ارزان انتقال یابد. روشهای نوین چاپ و نشر: به طور فزاینده‎ای همه‌ انواع انتشارات در آینده به شكل الكترونیكی ایجاد می‎شوند، چرا كه، حتی اگر هدف نهایی ما كپی گرفتن از مقاله به منظور انتشار چاپی هم باشد، ناچار بایستی آن را به شكل الكترونیكی در رایانه تایپ نماییم. برخی منابع فقط به شكل الكترونیكی وجود دارند تا خواننده آنها را برای خواندن در یك زمان مناسب كپی نماید. دیگر انواع مواد هم به شكل الكترونیكی و هم چاپی در دسترس هستند. برای كتابخانه‌ها مطلوب‎‎تر آن است كه در سرویس‎دهی به برخی نویسندگان كه در جستجوی راهی برای شناخته شدن نتایج تحقیقات خود هستند، از طریق الكترونیكی اقدام نماید تا از طریق انتشارات سنتی. آنها یا حق مؤلف را برای خود محفوظ می‎نمایند، یا این كه به مؤسساتی كه برای آنها كار می‎كنند، واگذار می‎نمایند. انتشارات تنالگانی یا حقوقی در وب به طور فزاینده‎ای در حال رشد است. این نه تنها مفهوم روشنی برای ناشران سنتی دارد، بلكه فقدان كنترل كتاب‌شناختی، كار كتابداران، تهیه‎كنندگان اسناد، و آنهایی را كه در جستجوی اطلاعات هستند، مشكل‎تر می‎نماید. ذخیره‎سازی مناسب و ارزان مقالات: تا وقتی كه كتابها و مدارك در قفسه‌ها باشند و به صورت الكترونیكی ذخیره نشوند نه تنها استفاده از آنها آسان نیست، بلكه شكل فیزیكی هم از بین می‎رود. وساطت كتابدار و متخصص اطلاعات، كم اهمیت می‎شود و تهیه كننده‌ مدرك تجاری هم مورد نیاز نیست. فناوری وب جهان‌گستر و اینترنت: همگام با پیشرفتهای ارتباطی بین‌المللی، "اینترنت و شبكهٔ‌ جهانی وب" تولید، ذخیره، دستیابی و تحویل اطلاعات را به صورت شگفت‌انگیزی دگرگون ساخته‌است.توسعه‌ شبكه‌های محلی و داخلی: این شبكه‌ها استفاده‌كنندگان را قادر می‎سازند تا به اشتراك منابع به صورت محلی و انتقال اطلاعات الكترونیكی از طریق پست الكترونیكی اقدام نمایند.ارتباطات جدید بین ناشران، كارگزاران و كتابخانه‌ها: قبلاً این ارتباطات نسبتاً راحت‎تر بود. با افزایش متغیرها، كسی نمی‏‎داند كه بعد از این همه تغییر و تحول چه اتفاقاتی روی می‎دهد. به هر حال همه‌ ما در تلاش هستیم تا نقش جدید خود را در زنجیره‌ بین مؤلف و خواننده پیدا كنیم. دانش‌آموزان و استادان و محققان به استفاده از رایانه‌های شخصی معتقدند و بازار خرید و فروش آنها را گرم كرده‌اند. عمر رایانه‌ها به قدمت حیوانات اسرارآمیز نیست. آنها چند سالی بیش نیست كه ظهور یافته‎اند. هیچ كارشناس خبره‎ای این سطح از استفاده از رایانه‌ها و خدمات و تولیدات آنها را كه به طور فزاینده‎ای اطلاعات را به صورت كاربرپسندانه در اختیار استفاده‌كننده‌ نهایی قرار دهند، پیش‌بینی نمی‎كرد.افزایش انتظارات یعنی آنچه باید از طریق صفحه نمایش رایانه در دسترس باشد: با ظهور اینترنت، جایگاه بسیار خوبی برای پاسخگویی به نیاز اشخاص عادی و غیر متخصص و محققان حرفه‎ای، ایجاد شده است. هنگامی كه هنوز بایستی برای اطلاعات با كیفیت بالا پول پرداخت نمائیم، انگیزه‌ استفاده از یك فضای تركیبی رایانه‎ای بسیار بیشتر از آن چیزی است كه در یك كتابخانه سنتی وجود دارد.

پیدایش روش جدید قیمت‌گذاری برای اشتراك مجلات و دستیابی به اطلاعات: از آنجا كه روشهای تجاری حالت ناپایداری داشتند، به ناچار ذخیره‌ الكترونیكی اهمیت بیشتری یافت و برخی انواع روشهای مشاهده قبل از خرید به عنوان جایگزین این روش پدید آمد یا احتمالاً به وسیله اشتراك منابع تكمیل شد. عصر الكترونیكی تمامی جنبه‌های خدمات امانت‎ بین ‎كتابخانه‌ای و تحویل مدرك را متحول ساخته‌است. كتابداران، اعضای هیئت علمی، دانش‌آموزان و محققان به طور فزاینده‎ای انتظار دارند كه نه تنها به فهرست اطلاعات موجود در وب دسترسی مستقیم داشته باشند، بلكه حتی قادر باشند اطلاعات مورد نیاز خود را به سرعت و از طریق رایانه‌های شخصی خود تحویل بگیرند. تعداد مقالاتی كه به صورت الكترونیكی در دسترسی هستند، نسبتاً محدود است و انتظارات كاربران بسیار بالاست. با این حال این دو به طور همزمان در حال افزایش هستند. به احتمال زیاد در یكی دو سال آینده تمامی مجلات علمی و پراهمیت همچون مجلات عمومی به صورت الكترونیكی منتشر می‌شوند و جایگزین شكل كاغذی آنها می‎گردند. پایگاههای اطلاعاتی مقالات، نشریات، و مدارك افزایش می‎یابد و مؤلفان راههای جدید بیشتری برای اشاعه نتایج تحقیقات خود می‎یابند. در مقابل، انتشار مجلات سنتی و روش اشتراك سنتی به طور فزاینده‎ای در معرض تهدید است.به دنبال روشهای پایداری كه در گذشته وجود داشت، تحویل مدرك و امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای به عنوان یك سنت جدید، شیوه‌ نوینی برای پاسخگویی به نیاز كاربران كتابخانه‌هاست. تاكنون تعدادی از تهیه‎كنندگان تجاری از پای درآمده‎اند. دیگر تهیه‌كنندگان مثل UMI ،EBSCOdoc، و K-R Sorce One به احتمال زیاد در معرض تهدید هستند و با تنوع بخشیدن به خدمات خود و ارائه انواع خدمات مبتنی بر وب در جهت دسترسی به ذخایر الكترونیكی، سعی در جلوگیری از شكست خود دارند. چگونه این تغییرات بر امانت ‎بین‌كتابخانه‌ای و خدمات تهیه مدرك تأثیر می‎گذارند؟

---