تغذیه با شیر مادر و تغذیه تکمیلی

صرف نظر از ارزش غذایی بالا و منحصر به فرد شیرمادر, کودکانی که همراه تغذیه تکمیلی از شیرمادر نیز تغذیه می شوند اولاً کمتر گرسنه می شوند ثانیاً به علّت دریافت مواد ایمنی زای موجود در شیر مادر نه تنها احتمال آلودگی با عوامل بیماری زائی که ممکن است همراه غذای کمکی دریافت کنند کمتر می شود بلکه در صورت بروز بیماری, بهبود آن سریع تر خواهد بود از طرف دیگر آنزیم های موجود در شیر مادر سبب هضم بهتر چربی, پروتئین و مواد نشاسته ای غذای کمکی در شیر مادر خواران می شود در نهایت با ادامه تغذیه با شیر مادر, ارتباط صمیمی بین مادر و کودک افزایش می یابد

در سال جاری هفته جهانی بزرگداشت تغذیه با شیر مادر بنا به پیشنهاد WABA و تأکید یونیسف با شعار تغذیه با شیر مادر و غذای خانواده،اهداءعشق و سلامتی برگزار شد که دارای اهداف زیر می‌باشد:

۱. توجه به ارزش تداوم تغذیه با شیر مادر تا دو سالگی یا بیشتر.

۲. ارتقاء آگاهی‌ها در مورد خطرات و هزینه‌های شروع هر نوع غذا یا مایع برای شیر مادر خواران قبل از شش ماهگی و تقویت و حمایت بر تغذیه انحصاری با شیر مادر در شش ماه اول عمر.

۳. به‌روز نمودن اطلاعات در مورد انواع غذاها و مایعات مورد نیاز شیر مادر خواران و کودکان خرد‌سال پس از شش ماهگی.

۴. تشریک مساعی برای دستیابی به تغذیه تکمیلی به زمانی برای آموختن و ابراز عشق و محبت به کودک تبدیل شود. درحال حاضر توصیه‌های جهانی برای تغذیه شیر‌خواران و کودکان خرد‌سال به‌صورت شروع زود‌هنگام تغذیه با شیر مادر در طی ساعات اول بعد از تولد، تغذیه انحصاری با شیر مادر به مدت شش ‌ماه و سپس شروع تغذیه با شیر مادر تا دو سال یا بیشتر می‌باشد. شعار امسال در حقیقت مکمل شعار سال قبل است که در آن به تغذیه انحصاری با شیر مادر به مدت شش ماه (به‌عنوان بهترین انتخاب(GOLD STANDARD))توصیه شده بود، نکته مهم در شعار سال جاری توجّه مجدد به تغذیه انحصاری با شیر مادر است که دلیل آن مسلماً اهمیت و فواید روزافزون آن می‌باشد. ضمن تأکید WHO، یونیسف و دیگر انجمن‌های علمی تغذیه افراد و مدافعین تغذیه با شیر مادر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر به مدت شش ماه، انجمن اطفال امریکا (AAP) نیز در آخرین بیانیه خود در سال ۲۰۰۴ذکر نمود که متخصصین اطفال و والدین بایستی از کفایت تغذیه انحصاری با شیر مادر در شش ماه اول عمر برای رشد و نمو شیر‌خواران، آگاهی یابند. همچنین در همین بیانیهٔ ذکر شده که در شش ماه اول عمر حتی در مناطق گرمسیر تجویز آب و نوشیدنی‌های دیگر در شیر مادر خواران لازم نیست و ممکن است خود سبب خواب‌آلودگی و ایجاد آلرژی شود.

● از جمله فواید تغذیه انحصاری با شیر مادر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. کاهش بروز زردی خصوصاً به علت اثر مسهل کلستروم و تغذیه مکرر

۲. دریافت ایمونوگلوبولین بیشتر توسط کلستروم

۳. افزایش طول مدت تغذیه با شیر مادر به‌علّت تماس پوست با پوست مادر و شیر خوار و مکیدن مکرر پستان.

۴. کاهش واضح بروز عفونت‌های دوران نوزادی و کودکی.

اهمیت شروع تغذیه تکمیلی در پیشگیری از مرگ و میر کودکان زیر پنج سال به‌حدی است که به تنهایی از ۵۸۷ هزار مرگ و میر در سال و در صورت همراهی تغذیه با شیر مادر از پنج هزار مرگ در روز پیشگیری خواهد کرد.

● چرا تغذیه تکمیلی را شروع می‌کنیم؟

زیرا پس از شش ماهگی زمان رسیده است که شیر مادر معمولاً تمام احتیاجات غذایی شیرخوار را برآورده نمی‌کند، شیرخوار در سن ۶تا۸ ماهگی ۷۰%، در سن ۹تا۱۱ ماهگی ۵۵% و در سن ۱۲تا۲۴ ماهگی ۴۰% انرژی خود را از شیر مادر(اگر با شیر‌دهی متوسط باشد) کسب کرده و باقیمانده انرژی مورد نیاز خود را به مقدار ۲۰۰کیلو کالری در سن ۶تا۸ ماهگی، ۳۰۰کیلوکالری در سن ۹تا ۱۱ ماهگی و ۵۵۰ کالری در سن ۱۲تا ۲۴ماهگی از تغذیه تکمیلی دریافت می‌نماید. با توجه به اینکه شروع تغذیه تکمیلی مرحله مهمی از زندگی شیرخوار از نظر رشد و نمو (Developmental)می‌باشد، اهمیت آن بیشتر مشخص می‌شود. در ضمن بعضی از شیرخواران در صورت تأخیر در شروع تغذیه تکمیلی تا سن ۹تا۱۲ ماهگی، ممکن است دچار مشکلات تغذیه‌ای بعدی از نظر پذیرش غذا و کاهش دریافت مواد معدنی از قبیل “روی” و “آهن” گشته و یا حتی وزن‌گیری مناسبی نداشته و دچار کاهش وزن شوند.

● چرا در حین تغذیه تکمیلی ، تغذیه با شیرمادر را ادامه می‌دهیم؟

صرف‌نظر از ارزش غذایی بالا و منحصر به فرد شیرمادر، کودکانی که همراه تغذیه تکمیلی از شیرمادر نیز تغذیه می‌شوند اولاً کمتر گرسنه می‌شوند ثانیاً به‌علّت دریافت مواد ایمنی‌زای موجود در شیر مادر نه تنها احتمال آلودگی با عوامل بیماری زائی که ممکن است همراه غذای کمکی دریافت کنند کمتر می‌شود بلکه در صورت بروز بیماری، بهبود آن سریع‌تر خواهد بود. از طرف دیگر آنزیم‌های موجود در شیر مادر سبب هضم بهتر چربی، پروتئین و مواد نشاسته‌ای غذای کمکی در شیر مادر خواران می‌شود. در نهایت با ادامه تغذیه با شیر مادر، ارتباط صمیمی بین مادر و کودک افزایش می‌یابد.

● خصوصیات تغذیه تکمیلی: WHO و UNICEF توصیه کرده‌اند که تغذیه تکمیلی بایستی به موقع شروع شده، مقوی، مناسب، کافی، سالم و پاسخ‌گوی نیازهای کودک و با استفاده از روش‌های تغذیه تأثیرپذیر (Safe and Responsively Fed) باشد.

● از چه سنّی می‌توان تغذیه تکمیلی را شروع کرد؟

با بررسی مقالات علمی و چگونگی پذیرش غذا توسط هر شیرخوار، به طور دقیق سن مشخصی را برای شروع غذای کمکی نمی‌توان پیشنهاد نمود به‌طوری که بعضی از شیرخواران قبل از سن شش ماهگی آمادگی پذیرش غذای کمکی را داشته و بعضی تا سن ۹ماهگی هنوز هم تمایلی به شروع آن ندارند، بهترین زمان برای شروع غذای نیمه‌جامد هنگامی است که خود شیرخوار آمادگی لازم را داشته باشد.

به‌طور کلی UNICEF، WHO و دیگر محافل علمی و انجمن اطفال آمریکا، ۶ ماهگی یا ۱۸۰ روزگی و یا ۲۶ هفتگی را سن مناسب شروع تغذیه تکمیلی دانسته‌اند، چون در این سن دستگاه گوارش شیرخوار با داشتن آنزیم‌های لازم توانایی هضم غذاهای جدید را کسب می‌کند و شیرخوار با قوی شدن قدرت عضلات گردن و شانه، در کنترل سر و هماهنگی زبان و لب و تکامل رفلکس دهانی جهت بلعیدن، آماده پذیرش غذاهای نیمه‌جامد می‌شود. ضمناً با توجه به تکامل بهتر سیستم ایمنی، شیرخواران در سن بعد از شش ماهگی، توانایی مقابله با عوامل بیماریزا و آلرژن موجود در غذای کمکی را به دست می‌آورند. شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می‌شوند با توجه به تنوع غذای مصرفی مادر در دوران شیردهی، با طعم و مزه‌های گوناگون از طریق شیر مادر آشنا شده و در نتیجه تغذیه تکمیلی را بهتر و زودتر می‌پذیرند. معمولاً شروع تغذیه تکمیلی در شیرخواران با وزن تولد طبیعی، در سن زیر شش ماه توصیه نمی‌شود. در صورت استفاده از غذا و نوشیدنی‌های دیگر به‌جز شیرمادر در سن قبل از شش ماهگی ممکن است مشکلاتی برای شیرخوار پیش آید از قبیل

۱. عدم توانایی در خوردن، هضم، و دفع غذای کمکی

۲. دریافت کمتر شیر مادر و گاهی ترشح کمتر شیر

۳. خطر بروز اسهال و سایر عفونت‌ها و مرگ و میر بیشتر

۴. خطر ایجاد عفونت‌های تنفسی، آلرژی، اگزما و آسم

۵. افزایش خطر سرایت بیماری ایدز

۶. بروز بیشتر بیماری‌های قلبی بعلت چاقی و افزایش بیشتر LDL نسبت به HDL

۷. وزن‌گیری کمتر حتی با کسب انرژی بیشتر

۸. قد کوتاه‌تر و تأخیر در تکامل حرکتی

۹. عدم توانایی در کسب آهن مورد نیاز

۱۰. کاهش اثر پیشگیری کننده شیر مادر از حاملگی

● شروع تغذیه تکمیلی قبل از سن شش ماهگی

انجمن اطفال آمریکا در آخرین بیانیه خود در سال ۲۰۰۴ ذکر نموده که عموماً شروع تغذیه تکمیلی قبل از سن شش ماهگی نمی‌تواند سبب دریافت انرژی بیشتر یا روند رشد بهتر در شیرخوار شود. همچنین در کتاب تغذیه با شیر مادر (روت لارنس) در سال ۲۰۰۵ نیز آمده است که هیچگونه فایده‌ای در شروع تغذیه تکمیلی در سن زیر شش ماهگی وجود ندارد و در صورت نیاز به دریافت آهن بیش از آن چه در شیر مادر موجود می‌باشد، تجویز قطرهٔ ‌آهن بهترین راه است. متأسفانه بعضی از والدین به دلایلی از قبیل شاغل بودن، گریه و تمایل شیرخوار به شیرخوردن بیشتر، جهت طولانی کردن فواصل شیردهی، کمک به خوابیدن بیشتر شیرخوار، رساندن آهن توسط غذای کمکی تجارتی به دلیل تبلیغات غیرعلمی و در نهایت با حدس احتمال کمبود شیر مادر، شروع به تغذیه کمکی قبل از سن شش ماهگی می‌نمایند ولی نکته مهم این است تنها در صورت عدم افزایش وزن مناسب در شیر مادر خواران ممکن است لازم باشد که تغذیه تکمیلی زودتر از سن ۶ ماهگی شروع شود. میزان افزایش وزن مناسب روزانه از زمان تولد تا ۳ ماهگی روزانه ۳۱-۲۶ گرم از ۶-۳ ماهگی ۱۸-۱۷ گرم از ۶ تا ۹ ماهگی ۱۳-۱۲ گرم و از ۱۲-۹ ماهگی ۹ گرم می‌باشد. نکته بسیار مهم اینکه تنها در صورت عدم موفقیت در اقدامات توصیه شده جهت اصلاح وزن‌گیری، مجاز به شروع تغذیه کمکی در سن ۴تا ۶ ماهگی می‌باشیم این اقدامات عبارتند از: گرفتن صحیح پستان و نحوهٔ درست شیر خوردن ، تغذیه از هر پستان به مدت ۲۰ دقیقه، تغذیه مکرر و بر حسب میل شیرخوار، فشردن پستان در دهان شیرخوار در حین مکیدن (Breast compression)، شیردهی در شب (دریافت شیر به مقدار ۷۷تا ۳۴۴ گرم) دوشیدن شیر و دادن شیر دوشیده شده با فنجان یا قاشق، استفاده از وسایل کمک شیردهی (BREASTFEEDING SUPPLEMENTER) جهت تشویق و مکیدن بیشتر پستان و استفاده از داروهایی از قبیل فنوگریک، متوکلوپرامید، دمپریدون و... جهت افزایش ترشح شیر مادر.

دکتر محمود راوری متخصص کودکان

---