پیشگام تاریخ نویسی علمی

استاد عباس اقبال یکی از تاریخ نگاران بنام ایران در دوره رضا شاه و دهه نخست دوره محمدرضاشاه پهلوی بود که روش پژوهش علمی را در ایران رواج داد و آثاری از خود برجا گذاشت که سالیان دراز ماخذ و منبع مراجعه تاریخ پژوهان بوده و خواهد بود

استاد عباس اقبال یکی از تاریخ‌نگاران بنام ایران در دوره رضا شاه و دهه‌ نخست دوره محمدرضاشاه پهلوی بود که روش پژوهش علمی را در ایران رواج داد و آثاری از خود برجا گذاشت که سالیان دراز ماخذ و منبع مراجعه تاریخ‌پژوهان بوده و خواهد بود.

وی سال ۱۲۷۶ خورشیدی در یک خانواده پیشه ور تهیدست و گمنام از مردم آشتیان به دنیا آمد، مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت. سپس به تهران آمد و به مدرسه دارالفنون راه یافت و پس از فراغت از تحصیل، علاوه بر دارالفنون، در دیگر مدارس معروف تهران و در دارالمعلمین، مدرسه سیاسی و مدرسه نظام به تدریس زبان فارسی پرداخت.

اقبال در سال ۱۳۰۴، به سمت منشی گری هیات نظامی ایران، به پاریس رفت و در آنجا، با استفاده از فرصت، به تکمیل معلومات پرداخت و از دانشگاه سوربن لیسانس زبان و ادبیات گرفت. وی موضوع پایان نامه خود را با راهنمایی علامه محمد قزوینی و خاورشناس نامی فرانسوی، لوئی ماسینیون به شرح احوال خاندان نوبختی اختصاص داد.

پس از بازگشت اقبال به ایران وزارت فرهنگ از وی دعوت کرد تا در نگارش کتاب های درسی تاریخ و جغرافیای اقتصادی ایران، برای دبیرستان ها و مدارس عالیه شرکت کند. به این ترتیب، سال ۱۳۱۲ جلد نخست کتاب تاریخ مفصل ایران ازاستیلای مغول تا اعلان مشروطیت و در سال ۱۳۱۸ کتاب تاریخ ایران از صدر اسلام تا استیلای مغول از او به چاپ رسید. کتاب دیگر اقبال، به نام کلیات تاریخ تمدن جدید در اروپا و در ایران، از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۷ سه بار تجدید چاپ شد. علاوه بر اینها، کتابی در تاریخ عمومی و تاریخ ایران برای دبیرستان ها در سه جلد تالیف کرد.

در اواخر سال ۱۳۱۳ اقبال به سمت دانشیاری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دعوت شد و بعد به مقام استادی دانشگاه رسید و پس از تاسیس فرهنگستان ایران، به عضویت آن برگزیده شد.

در این دوره در نتیجه دگرگونی های ناشی از جنگ جهانی دوم علاقه به تاریخ نگاری دوره قاجاریه افزایش یافت؛ بی گمان احمد کسروی و عباس اقبال در این زمینه نقش مهمی به عهده داشتند. عباس اقبال در همین راستا و در شهریور ۱۳۲۳ مجله ادبی و تاریخی یادگار را که در نوع خود در تاریخ و ادبیات ایران کم نظیر بود منتشر کرد. به سخن خودش: «تاسیس این مجله اساسا به منظور شناساندن ایران گذشته و حال است در قدم اول به ساکنان این سرزمین، پس از آن به همه جهانیان، به همین نظر سعی در معرفی تمام آنچه به ایران و ایرانی ارتباط و تعلقی دارد و همه آنها نیز ایران و ایرانی را از دیگر کشورها و اقوام مشخص و ممتاز می سازد، مرام اصلی نویسندگان این مجله است چه به عقیده ایشان تولید عشق و علاقه به هیچ مملکت و قومی مانند عشق و علاقه به هر چیز یا هر کس بدون کمال معرفت به احوال آن، عشق و علاقه ای سرسری و کورکورانه است و هر عشق و علاقه ای که سرسری و کورکورانه باشد هم اساسی استوار ندارد و هم موجب گمراهی و ناکامی است». اقبال بسیاری از پژوهشگران ایرانی را برانگیخت تا مقالات تحقیقی خود را در این مجله منتشر کنند. از این رو، وی را باید از نخستین کسانی دانست که روش پژوهش علمی و تصحیح تاریخی را در ایران رواج داد و راهنمای دیگر پژوهندگان شد. در نوشتن مقالات این مجله دانشمندان بزرگی مانند علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی همکار او بودند و چون این مجله کمک مالی از دولت دریافت نمی کرد، ناچار در نتیجه مشکلات مالی، پس از پنج سال انتشار، در خرداد ۱۳۲۸ تعطیل شد. اما به هر روی انتشار یادگار تحرکی درخور در پژوهش های تاریخی به وجود آورد. با تعطیل شدن این مجله، اقبال در مقام نمایندگی دائمی فرهنگ ایران در کشورهای ترکیه و ایتالیا، در آغاز به آنکارا و سپس به رم رفت و در همان سمت بود که در واپسین ساعات روز بیست ویکم بهمن ماه ۱۳۳۴ در شهر رم زندگی را بدرود گفت.

عباس اقبال از دانشمندان پرشور و پرکار ایران بود. بسیار ساده و بی تکلف می نوشت. زبان های عربی، فرانسه و انگلیسی را می دانست. گرچه دانش آموخته ادبیات بود، اما در رشته های تاریخ، ادیان و جغرافیا مطالعات بسیار کرده و در طول زندگی پربار خود در گرد آوری، تصحیح و چاپ نسخه های کمیاب و ارزشمند رنج فراوان برده بود. حواشی و تعلیقاتی که وی برای نسخه های خطی نوشته، دارای ارزش تاریخی و جغرافیایی فراوانی است و به آگاهی گسترده او در تاریخ و ادبیات فارسی گواهی می دهد. کتاب نفیس تاریخ مفصل مغول کامل ترین نوشته در زبان فارسی درباره این دوره از تاریخ ایران است. وی سفرنامه ها و دفتر خاطرات اروپاییانی را که در سده نوزدهم میلادی به ایران سفر کرده اند به فارسی ترجمه کرده و مقالات بی شماری در مسائل گوناگون ادبی و تاریخی و اجتماعی، در مجله یادگار و مجلات دیگر چاپ کرد.

اقبال یکی از نخستین افرادی بود که تاریخ را به شکل نوین مطرح کرد. وی ضمن حفظ استقلال تاریخ نگاری ایرانی به روش های علمی تاریخ نگاران غربی پایبند بود. روش تاریخ نگاری وی متفاوت با پیشینیان و هم روزگارانش و پیگیر موضوعات فرهنگی، اقتصادی و هنری بود.

امین تریان