بم درس عبرتی برای مسئولین

زلزله ۵ دی ماه بم هر چند فاجعه ای انسانی آفرید و ضایعه ای بسیار هولناك بود, لیكن چنانچه از این پدیده مسئولین درس عبرتی گرفته باشند و به اصلاح روش های خود در این موضوع بپردازند می تواند این تهدید تبدیل به فرصت مناسبی برای مقابله با این موضوع گردد

زلزله ۵ دی ماه بم هر چند فاجعه ای انسانی آفرید و ضایعه ای بسیار هولناك بود، لیكن چنانچه از این پدیده مسئولین درس عبرتی گرفته باشند و به اصلاح روش های خود در این موضوع بپردازند می تواند این تهدید تبدیل به فرصت مناسبی برای مقابله با این موضوع گردد. زلزله برای سرزمین ما یك واقعیت طبیعی، تاریخی است كه به تناوب های زمانی كوتاه و بلند مدت و با شدت زیاد و متوسط دایما نقاطی از كشور ما را مورد هدف قرار می دهد و هیچ گریزی از آن نیست و نقاط مختلف سرزمین ایران به تناوب و با شدت كم و زیاد دستخوش این سانحه می گردد و تنها راه مقابله با آن پذیرش منطقی این واقعیت است و انجام اقدامات برنامه ریزی شده و مسئولانه در چهار مرحله ذیل:

الف _ پیش از وقوع زلزله

ب _ هنگام وقوع زلزله

ج _ مرحله نجات بخشی

د _ مرحله بازسازی

در ذیل به طور خلاصه و در دو بخش به بررسی موارد فوق پرداخته می شود. بخش اول به علت اهمیت موضوع به بررسی اقدامات پیش از وقوع زلزله می پردازد و در بخش دوم بندهای (ب، ج، د) بررسی می شود.

الف _ پیش از وقوع زلزله:

پیش از وقوع زلزله مقاوم سازی بناها در مقابل زلزله به خصوص بناهای عمومی مانند مراكز درمانی، آموزشی، امدادی و ... از اهمیت خاصی برخوردار است، بررسی های تاریخی نشان می دهد با توجه به كوهستانی و نیمه بیابانی بودن سرزمین ایران دو عنصر آب و خاك از دیرباز در این سرزمین از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، حتی به آن حد كه انسان باستان برای آب رب النوع تداعی نموده و الهه آب یعنی آناهیتا را مقدس می دانسته است، انسان ایرانی تلاش می نموده با توجه به كمبود آب و خاك حاصلخیز و مهم تر از همه كمیاب بودن مكانی كه هر دو به طور آشتی جویانه موجود باشند و آب به راحتی خاك حاصلخیز را سیراب كند، به جستجوی چنین مكان هایی بپرازد و لذا وقتی این مكان كمیاب را به دست می آورده شدیدا به آن وابسته می شده و به سختی آن را از دست می داده است و از طرف دیگر در گذشته زلزله به عنوان خشم طبیعت هر از چند گاهی او را به دلیل عملكرد بدش مجازات می كرده ولی او تلاش می نموده بدلیل كمیاب بودن مكان آشتی آب و خاك در همان محل زندگی را مجددا بنیان گذارد و عمل خودش را اصلاح كند تا دچار خشم طبیعت نشود. به همین علت تپه های باستانی مركب از لایه های تاریخی مختلف بر روی هم یا در جوار هم شكل گرفته اند. ولی اندك اندك متوجه می شود كه خشم طبیعت فروكش نمی كند ولی با تغییر مكان یا مقاوم سازی می توان اوضاع را بهبود بخشید، اما به دلیل عدم شناخت پدیده زلزله، جابجایی مكانی نیز به علت محدودیت نقاط زیستی مناسب و گستردگی وضعیت زلزله خیزی كشور كارساز واقع نمی گردد. و در زمینه مقاوم سازی نیز هر چند از طریق بهبود طراحی، بكارگیری مصالح مقاوم، پی سازی های مناسب، بارگذاری های متعادل،‌كلاف كشی های چوبی، ریشه دار نمودن ساختمان و سبك نمودن سقف ها اقداماتی به عمل می آورد و لیكن این اقدامات به جز در مورد بناهای عمومی مهم و اشرافی در بقیه موارد ابتدایی بوده و همچنان زندگی انسانی ایرانی به علت زلزله در مخاطره قرار داشته است. تدریجا به این موضوع پی می برد كه هر چند وقوع زلزله به عنوان یك پدیده طبیعی طی قرون گذشته چهره نازیبا و مخرب و مهلك از خود به جای گذاشته است، ولی بدون تردید عدم شناخت و بصیرت علمی بر روابط علت و معلولی این پدیده بانی اصلی این همه فجایع بوده است، لذا از طریق طرح مباحث مختلف علمی مرتبط با آن موضوع و رویكرد جدی محققین و متخصصین در پذیرش این پدیده نه به صورت خشم طبیعت و پدیده ای ویرانگر بلكه در قالب شناخت هر چه بیشتر علوم مرتبط با آن منجر به تهیه و تدوین و تالیف كتاب ها، مقاله ها و آیین نامه ها می گردد كه در این میان تهیه و تدوین آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰ ایران) یكی از اقدام های شایسته و به جایی می باشد كه توسط محققین و متخصصین ذیربط ایرانی تهیه و در سال ۱۳۶۷ لازم الاجرا بودن آن به تصویب هیات محترم وزیران می رسد. نقش موثر و سازنده این آیین نامه و روش های تحلیلی آن در طراحی و ساخت و ساز كشور بر كسی پوشیده نیست، اما وقوع حوادث گوناگون، پیشرفت های علمی، دستاوردهای تحقیقاتی و تغییراتی مهمی كه در فرآیند رشد علمی و فنی بوجود می آید از یك طرف و مفاد خود تصویب نامه كه تجدید نظر در آن را هر ۵ سال یك بار به عهده وزارت مسكن و شهرسازی گذارده است از طرف دیگر، زمینه بازنگری آن را فراهم می آورد، لذا در سال ۱۳۷۲ بازنگری آن شروع و در سال ۱۳۷۷ به اتمام می رسد و كلیه نظرات اصلاحی در متن اعمال می گردد و آیین نامه تجدید نظر شده طراحی ساختمان ها در برابر زلزله در سال ۱۳۷۸ به تصویب هیات محترم دولت می رسد و در سال ۱۳۷۹ نیز در كمیته ملی استانداردهای مهندسی ساختمان و مصالح و فرآورده های ساختمانی در قالب استاندارد ملی ایران به شماره ۲۸۰۰ تصویب می شود. لذا كلیه مهندسین و طراحان دستگاه های اجرایی و اجرا كنندگان ساختمان ها ملزم به اجرای تمامی مقررات و ضوابط این آیین نامه برای تامین ایمنی ساختمان در برابر زلزله می گردند و تفسیر، اصلاح و بازنگری ادواری این آیین نامه بر عهده كمیته دایمی بازنگری آن به صورت یك مجموعه از تخصص های ذیربط قرار می گیرد. در انتهای تصویب نامه هیات محترم وزیران در خصوص آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله كه توسط وزارتخانه های مسكن و شهرسازی و كشور پیشنهاد گردیده است و به تاریخ ۱۷/۹/۱۳۷۸ به تصویب رسیده، آمده است: «شهرداری ها و سایر مراجع صدور پروانه و كنترل و نظارت بر اجرای ساختمان ها و همچنین مالكان، كارفرمایان و مجریان ساختمان ها و صاحبان حرفه های مهندسی ساختمان ملزم و موظف به رعایت این تصویب نامه در حوزه شمول تعیین شده می باشند.» لیكن زلزله بم نشان داد كه تدابیر مقاوم سازی وزارت مسكن در چندین سال اخیر هر چند از حیطه ذهن گرایی به حوزه خرد و تعقل راه یافته است ولی كارساز نبوده و تمام مناطق شهری و روستایی را پوشش نداده و حتی آیین نامه ۲۸۰۰ نیز كه حدود ۱۲ سال از عمر آن می گذارد و اواخر سال ۱۳۷۸ نیز بازنگری شده است مجددا نیاز به بازنگری در متن و یا حداقل در روش اجرا و نظارت دارد و دستگاه های اجرایی پیشنهاد دهنده این آیین نامه باید پاسخگو باشند كه چرا بسیاری از ساخت و سازهای ۱۲ ساله اخیر شهر بم علی رغم ملزم بودن به رعایت آیین نامه ۲۸۰۰ فرو ریخته اند و مسئولیت این مهم به عهده چه كسی یا كسانی می باشد، اكنون كه زلزله را به عنوان یك پدیده طبیعی فارغ از خشم طبیعت مورد بررسی قرار دادیم و برای آن تصویب نامه و ساز و كار اجرایی و نظارتی مشخص كردیم باید مشخص شود مسئول كشته شدن بخشی از شهروندان بمی و اهالی روستای بروات كه در واحدهای مسكونی ساخته شده ظرف ۱۲ سال اخیر كه اجرای آیین نامه مربوطه الزامی بوده زندگی می كردند و در اثر زلزله فرو ریختند بر عهده كیست؟ آیا آیین نامه مربوطه اشكال داشته؟ یا این كه ساختار اجرایی و نظارت دچار نقصان بوده است؟ اگر پاسخ این سوالات روشن شود شاید بهبودی نسبی در زمینه احساس مسئولیت نسبت به مقاوم سازی ساختمان ها در دیگر شهرهای كشور حاصل شود. آیا سازمان نظام مهندسی كشور به این موضوع رسیدگی خواهد كرد یا مراجع دیگر.

---