شرط اساسی امامت

کنکاشی در باب عصمت امامان معصوم

‏ امامت ویژگی ها و شرایط خاص خود را دارا می باشد. عصمت و پاکی از هر گونه گناه و اشتباهات یکی از شرایط اساسی امامت می‌باشد که در احادیث و روایات مختلفی به ان اشاره شده است. برای عصمت چندین تعریف شده است، عصمت عبارت است از نیروی فوق العاده باطنی و صفت نیرومند نفسانی که در اثر مشاهده حقیقت جهان هستی و رویت ملکوت و باطن عالم وجود حاصل می شود. امام رضا (ع)

در باره عصمت و مصونیت امام از گناه فرموده اند: امام کسی است که از گناهان پاک و از عیوب منزه و به علم دست یافته باشد. ‏

عصمت یا این نیروی فوق العاده غیبی در هر کس باشد از مطلق خطا و گناه معصوم خواهد بود و از جهات مختلف بیمه شده است: در مقام تلقی حقایق و درک واقعیات خطا نمی کند. در مقام ضبط و نگهداری احکام و قوانین اشتباه و سهو ندارد. در مقام ابلاغ و اظهار احکام مرتکب اشتباه و گناه نمی شود. در مقام عمل از لغزش‌های عمدی و سهوی مصونیت دارد و هرگز گناه

نمی‌کند و احتمال خطا و گناه درباره اش صفر است. چرا که امکان ندارد کسی پیشوا و رهبر دینی یک امت و گروه عظیمی از انسان ها باشد ولی قدرت پرهیزکاری از گناه و پرهیز از انجام خطا و اشتباه را نداشته باشد.‏

امام در واقع هدایت کننده مسلمانان به دینداری و رستگاری است لذا لازم است که معصوم باشد. حضرت صادق (ع) فرمود: «ما حافظ علم خدا و بیان کننده دستورهای او هستیم. ما از گناه معصوم هستیم. خدا اطاعت ما را واجب نموده و مخالف ما را حرام کرده است. ما بر موجودات زمین و آسمان حجت هستیم.» در واقع همین معصومیت امامان است که اطاعت و فرمانبرداری از ایشان را واجب نموده است. انسان طالب کمال و سعادت است و در حرکت ها و تلاش های شبانه روزی خویش هدفی جز نیل به سعادت ندارد. هر کاری را انجام می دهد آن را خوب پنداشته و برای سعادت و کمال خویش مفید تشخیص داده است. گاهی کسی که کار قبیح و زشتی را انجام می دهد آن را وسیله ای برای رسیدن به اهداف و سعادت خود می داند و به آن جهت است که یا زشتی آن را به خوبی درک نکرده و از مفاسد و زیان هایش

بی‌اطلاع است، یا اینکه قبح آن عمل را اجمالاً تصور نموده و به زشتی و زیانش ایمان ناقصی دارد لیکن یقینش به حدی نیست که زشتی و فساد عمل را بالعیان مشاهده کند. بنابراین اگر کسی زشتی عملی را بالعیان مشاهده نمود و ضرر و زیانش را صد در صد باور کرد طبعاَ در برابر آن نوعی مصونیت پیدا خواهد کرد.‏

حضرت امام صادق (ع) فرمود: «امام فردی برگزیده و پسندیده است، هدایت کننده ای که به مناجات پروردگار عالم اختصاص یافته و قیام کننده

امید بخش است. خدا او را بدین مقام برگزید و با توجه مخصوص خویش در عالم ذر و بعداً در عالم خلقت ایجاد نمود. به واسطه علمش او را به امامت برگزید و به واسطه پاکی طینش انتخابش کرد. امام همواره مورد توجه خداست، به واسطه ستر خودش او را حفظ و حراست می کند.»‏

گفتنی است گرچه معصوم مرتکب معصیت نمی شود و به طور کلی از گناه مصونیت دارد اما چنان نیست که اصلاً قدرت بر معصیت نداشته باشد و در اطاعت پروردگار جهان مجبور باشد، بلکه معصوم نیز مانند دیگر بندگان از آزادی عمل و اختیار کاملاً برخوردار است، هیچ گونه جبر و الزامی ندارد. او هم مانند سایر مردم می تواند مرتکب گناه شود، لیکن چون به عمق جهان هستی نایل شده و با چشم باطن، حقیقت عالم وجود را مشاهده می کند و به سبب نیروی فوق العاده غیبی که در وجودش نهاده شده، عوامل گناه و خطا در وی شکست خورده و بلا اثر است و از روی اراده و اختیار از گناه و معصیت بیزار است. امام معصوم نیز مانند دیگر انسان ها اختیار انجام هر کاری را دارد ولی به مرحله ای از ایمان و رستگاری نایل گشته که قدرت تشخیص و کنترل تمام امورات و مسائل را دارد لذا مرتکب انجام گناه یا اشتباه نمی شود. ‏

حضرت علی ابن الحسین (ع) فرمود: امام ما حتماً معصوم است. عصمت چیزی نیست که در ظاهر خلقت معلوم باشد تا مردم بتوانند آن را تشخیص دهند. به همین جهت امام را جز از راه نص نمی توان تعیین کرد. همچنان ایشان در تعریف عصمت فرموده اند: معصوم کسی است که به حبل و ریسمان الهی تمسک جوید و ریسمان الهی عبارت از قرآن است، امام و قرآن تا قیامت از هم جدا نمی شوند. امام مردم را به سوی قرآن هدایت می کند و قرآن نیز مردم را به سوی امام هدایت می کند. شاهد مطلب قول خداوند است که در قرآن می فرماید: این قرآن مردم را به سوی طریق معتدل و راه راست هدایت می کند.

امام به حقیقت دین و باطن احکام نایل شده است، زشتی و زیان معاصی را بالعیان و با چشم باطن و نیروی ملکوتی مشاهده می کند. چنان ایمانی دارد که عوامل گناه در مقابل آن، شکست خورده و بلا اثر می گردند. بنابراین، گرچه امام در برابر تمام گناهان مصونیت کلی و همه جانبه دارد لیکن نه بدان جهت که عوامل گناه اصلاً در وجودش نباشد بلکه در مقابل یقین کامل و مشاهده حقیقت کاری از آنها ساخته نیست و از روی اراده و اختیار گرد گناه نمی گردد. خلقت انسان و ساختمان جسمانی او همواره در معرض خطا و اشتباه قرار دارد و این بیشتر ناشی از دانسته ها و علوم آنهاست. پیغمبر و امام نیز بشرند ولی علم آنان با علوم سایر افراد یکسان نیست بلکه امتیاز و فرق دارد. علوم ما عبارت است از یک سلسله مفاهیم و تصوراتی که با حواس و مدارک علمی تحصیل می شود، لذا همواره در معرض خطا و اشتباه و فراموشی هست لیکن امام و پیغمبر با جهان غیب ارتباط دارند و با چشم باطن، ملکوت جهان هستی و حقیقت عالم وجود را مشاهده می کنند. علوم و معارف آنها از راه حواس تحصیل نمی شود تا خطا بردار باشد بلکه از باطن ذاتشان می جوشد.‏

در اصول کافی از امام رضا (ع) آمده است: وقتی خدا کسی را برای اداره امور بندگانش برگزید، سینه اش را برای آن مقام توسعه می دهد، قلبش را منبع حکمت می گرداند، علوم خودر ا پیوسته به وی الهام می کند. بعد از آن از جواب هیچ مشکلی عاجز نیست و در پیدا کردن راه حق سرگردان نمی شود، پس او از گناه معصوم است. همیشه موید و موفق و در راه راست می باشد، از خطا و لغزش مصونیت دارد. خدا او را به این مقام اختصاص داد تا بر بندگانش حجت و بر خلقش شاهد باشد. این فضیلتی است از جانب خدا که به هر کس خواست عطا می کند و خدا دارای فضل بزرگی است.

یکی از احادیثی که می توان عصمت ائمه اطهار را از آن استفاده کرد حدیث مشهور ثقلین است، حدیث ثقلین یکی از احادیث متواتر و قطعی الصدوری است که با عبارت های مختلف و سندهای متعدد در کتاب های مختلف پذیرفته و نقل شده است. حضرت رسول خدا فرموده اند: «ایّها الناس انّی ترکت فیکم الثقلین، ان اخذتم بهما لن تضلّوا، احدهما اکبر من الاخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی و اهل بیتی، الا و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض.» ای مردم من دو چیز گرانبها و بزرگ را در بین شما می‌گذارم، اگر بدان تمسک جویید گمراه نمی شوید؛ یکی از آنها بزرگ تر از دیگری است: یکی از آن دو امانت، کتاب خداست که به وسیله ارتباط بین زمین و آسمان است. امانت دوم عترت و اهل بیت من می باشد. آگاه باشید که عترت و قرآن تا قیامت از هم جدا نمی‌شوند. طبق این حدیث، عترت پیغمبر و ائمه اطهار باید از گناه و اشتباه معصوم باشند، زیرا رسول خدا به طور کلی به مردم می فرماید: اگر از عترت من پیروی نمایید و طبق گفتار و رفتارشان عمل کنید در گمراهی و خطا واقع نمی شوید. معلوم است این مطلب را در صورتی می توان گفت که عترت پیغمبر و ائمه اطهار از گناه و اشتباه و خطا معصوم باشند، زیرا اگر معصوم نباشند ممکن است با اعمال و گفتارشان مردم را گمراه نمایند، یا در طریق ارشاد و هدایت به خطا و اشتباه گرفتار شوند و نتوانند مردم را به راه راست ارشاد و رهبری کنند. رسول خدا در این حدیث، اهل بیت را به عنوان یک مرجع علمی معتبر و یک مقام مسئول رهبری به مسلمانان معرفی نموده و بر اقوال و اعمالشان صحه گذاشته است.

بنابراین کلیه مسلمانان حتی کسانی که به امامت اهل بیت عقیده ندارند موظف شده اند برای یاد گرفتن احکام و قوانین دین به آنان مراجعه نمایند و از دستوراتشان پیروی کنند. از اینکه رسول خدا (ص) فرمود: قرآن و عترت تا قیامت از هم جدا نمی شوند استفاده می شود که هم قرآن و هم عترت تا قیامت باقی خواهند ماند. بنابراین، هیچ عصر و زمانی زمین بی امام نخواهد شد.‏

منابع:

بررسی مسائل کلی امامت، ابراهیم امینی، قم: موسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۶

مباحثی در وحی و قرآن، علامه سید محمد حسین طباطبایی، قم: بنیاد علوم، ۱۳۶۰

معصومه نعمتی