بازار مطلوب, رقابت كامل

مبادله, یكی از اصلی ترین نیازهای بشر بوده و هست بازار نهادی است كه امكان مبادله را فراهم می كند با وجود این كه مسائل مطرح شده در اقتصاد خیلی گسترده هستند, مسائل مربوط به بازار ویژگی خاصّی دارند و تمام قسمت ها را تحت تاثیر قرار می دهند

مبادله، یكی از اصلی‌ترین نیازهای بشر بوده و هست. بازار نهادی است كه امكان مبادله را فراهم می‌كند. با وجود این‌كه مسائل مطرح شده در اقتصاد خیلی گسترده هستند، مسائل مربوط به بازار ویژگی خاصّی دارند و تمام قسمت‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در بازار، عرضه و تقاضا در برابر هم قرار می‌گیرند و با تعیین قیمت، نحوهٔ تخصیص منابع و چگونگی توزیع را معیّن می‌كنند. امروزه بازارها اعم از بازار كالاها و خدمات، بازار عوامل و بازار منابع خیلی گسترده شده‌اند. این بازارها در بیش‌تر كشورها تحت تاثیر نظریات اقتصاد سرمایه‌داری عمل می‌كنند و نقش بازار در نظام مزبور به قدری بالا است كه از آن به «اقتصاد بازار» نیز یاد می‌كنند؛ از این رو، یكی از امور ضروری شناخت دیدگاه‌های اقتصاد سرمایه‌داری است. در مورد بازار با توجّه به دیدگاهی كه در مورد مبانی آن ارائه می‌شود مهم‌ترین عنصر مبنایی بازار، عنصر رقابت است كه از زمان نخستین اقتصاددانان كلاسیك تا كنون تفاسیر گوناگونی از آن شده است. از طرفی ما مسلمانان به جامعیت اسلام اعتقاد داریم و معتقدیم كه اسلام در زمینه‌های گوناگون برنامه‌های خاص خود را دارد. مقالهٔ حاضر بر آن است كه تا حد ممكن به ارزیابی بازار سرمایه داری با تاكید بر عنصر رقابت بپردازد؛ سپس به صورت مختصر آموزه‌های اسلام در این زمینه را بیان كند.

● تعریف بازار

برای بازار تعاریف فراوانی در متون اقتصادی به چشم می‌خورد كه می‌توان گفت: یكی از علل تفاوت آن‌ها تلقی گوناگون گویندگان این تعاریف از مفهوم بازار است.

این‌جا چند نمونه از این تعاریف را با توضیح مختصری باز می‌گوییم:

۱) بازار مكان و یا موقعیتی است كه در آن خریداران و فروشندگان، كالاها و خدمات و منابع را خرید و فروش می‌كنند. برای هر كالا، خدمت یا منبعی كه در اقتصاد خرید و فروش می‌شود، بازاری وجود دارد (سالواتوره، ۱۳۷۲: ص۱۰).

این تعریف دو ویژگی دارد:

الف) بازار را به مكان یا موقعیت تعریف كرده است. این تعریف هم با بازارهای امروزی سازگار است و هم با بازارهای اولیه در زمانهای قدیم كه اقتصاد بسیار ساده بود و مردم برای مبادلهٔ كالاها در مكان‌های خاصی گرد هم جمع می‌شدند.

ب) ویژگی دوم این تعریف این است كه عام است و شامل بازار كالاها و خدمات و منابع می‌شود.

۲) بازار عبارت از شبكهٔ روابط بین مبادله كنندگان یا تمركز سازمان یافتهٔ برخورد عرضه و تقاضای مربوط به كالاها و خدمات معیّن است (منتظر ظهور، ۱۳۶۹: ص۱۲۹).

این تعریف بازار را به مكان و موقعیت منحصر نكرده؛ بلكه در عین این‌كه شامل بازارها در زمان‌های گذشته می‌شود، با وضعیت فعلی نیز كه با گسترش امكانات ارتباطی، مبادلات از مكان و موقعیت خاص فراتر رفته نیز سازگار است. ویژگی دوم این تعریف این است كه فقط شامل بازار كالاها و خدمات می‌شود.

۳) بازار فرایندی است كه در آن، رویارویی خریداران و فروشندگان یك كالا با یك‌دیگر، قیمت و مقدار كالا را تعیین می‌كند (موئلسن، بی تا: ص۸۰).

این تعریف نیز محدویت زمان و مكان را حذف كرده؛ پس با وضعیت بازارهای امروزی سازگارتر است. همچنین فقط بازار كالاها و خدمات را مدنظر قرار داده است؛ امّا نكتهٔ بسیار مهم این است كه كاربردهای اصطلاح «بازار» امروزه از آن‌چه در این تعاریف آمده نیز فراتر می‌رود. در متون اقتصادی، اصطلاح «اقتصاد بازار» به اقتصادهایی اطلاق می‌شود كه گرچه دولت، دخالت‌های فراوانی در اقتصاد دارد، قسمت بیشتر ثروت‌ها و وسائل تولید در دست بخش خصوصی است و «مكانیزم بازار» عمدهٔ فعالیت‌ها را هماهنگ می‌كند. در این صورت، مقصود از «اقتصاد بازار» اقتصادی است كه پارامترهای اصلی آن از قبیل تولید، توزیع و مصرف به وسیلهٔ سازوكار عرضه و تقاضا معیّن می‌شود. در این اقتصادها سؤالات اصلی كارگزاران اقتصادی به وسیلهٔ سازوكار عرضه و تقاضا پاسخ داده می‌شود. این سؤالات عبارتند از: چه باید تولید كرد؟ چگونه باید تولید كرد؟ توزیع باید به چه نحو باشد؟ منابع موجود در اقتصاد چگونه باید به بخش‌های گوناگون تخصیص یابد؟ حفظ موقعیت اقتصادی جامعه به چه نحو امكان پذیر است؟ (لفت ویچ، ۱۳۵۴: ص۲۰). در اقتصاد بازار، قیمتی را كه در اثر تعامل عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، تعیین كنندهٔ جواب سؤالات مذكور می‌دانند.

● رقابت به صورت اصل رفتاری

برخی از تعریف‌های بازار ملاحظه شد. بازار همچنین اقسام بسیاری دارد؛ مانند بازار رقابت كامل (Perfect Competition)، بازار رقابت ناقص(Imperfect competition) ، بازار انحصاری (Monopoly). هر كدام از معانی بازار را در نظر بگیریم و هر قسمی از اقسام آن را كه ملاحظه كنیم، عنصر «رقابت» (Competition) در آن اساسی‌ترین نقش را ایفا می‌كند. كارگزاران اقتصادی بر اساس رقابت بر سر سود بیش‌تر تولید می‌كنند و مصرف كنندگان نیز بر اساس رقابت بر سر دستیابی هر چه بیش‌تر به لذّت به مصرف مبادرت می‌ورزند. گرچه رقابت از دیرباز بین اقتصاددانان مطرح بوده، آدام اسمیت نخستین كسی است كه این مفهوم را به صورت دقیق مطرح كرده است. بر اساس نظر اسمیت، دولت نباید در بازار دخالت كند. در این صورت افراد بر اساس منافع خصوصی خود عمل خواهند كرد و یك «دستِ نامرئی» (Invisible hand) این فعالیت‌ها را هماهنگ می‌كند و در نتیجه، منافع جامعه تامین خواهد شد.

● معنای رقابت

رقابت، یعنی گروهی برای دستیابی به امكانات اقتصادی با یك‌دیگر مبارزه كنند و هر كدام در پیشی گرفتن بر دیگران بكوشد. روشن است كه زیر‌بنای رقابت به این معنا، اصالت دادن به تعقیب منافع شخصی به وسیلهٔ هر فرد است كه شعار اصلی اقتصاددانان كلاسیك و نئوكلاسیك بود؛ بنابراین مبنای رقابت در نظام سرمایه‌داری هم چشمی برای دستیابی بیش‌تر برای رسیدن به مواهب اقتصادی در مقایسه با دیگران است. گر چه اصطلاح رقابت، بیش‌تر اوقات به ‌صورت «رقابت كامل» كه الگوی مطلوب است به كار برده می‌شود، عنصر یاد شده در تمام بازارها وجود دارد و رقابت به مفهومی كه ذكر شد، در بازارهای غیر رقابتی تجلّی بیش‌تری می‌یابد. برخی از اقتصاددانان می‌گویند هر چه رقابت شدیدتر باشد، كارگزاران اقتصادی كم‌تر به همدیگر به چشم رقیب می‌نگرند؛ زیرا در این صورت قدرت تاثیر آن‌ها بر یك‌دیگر كم‌تر می‌شود. در این صورت هیچ ‌یك از آن‌ها احساس نمی‌كند كه از سوی دیگران تحت فشار است، در صورتی كه در بازاری كه رقابت اندك است و تولید كنندگان زیاد نیستند، هر یك خود را در فشار سختی می‌بینند؛ امّا بسیاری از اقتصاددانان این را نمی‌پذیرند. آن‌ها بر این باورند كه افزایش تعداد رقیبان به افزایش رقابت می‌انجامد. (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۲)

● رقابت از دیدگاه‌های گوناگون

با توضیحی كه در مورد مفهوم رقابت ذكر شد، به نظر می‌رسد كه نباید در مورد تفسیر آن اختلافی وجود داشته باشد؛ امّا با مراجعه به متون اقتصادی، شاهد تفاسیر گوناگونی از رقابت هستیم كه در طول زمان پدیدار شده‌اند. این دیدگاه‌ها به اختصار ذكر می‌شوند:

۱) رقابت آزاد از نگاه اسمیت

رقابت از منظر «آدام اسمیت» فعالیت و حركتی است كه فقط در وضعیت‌های «عدم تعادل» یعنی هنگامی كه برابری عرضه و تقاضا به هم می‌خورد پدید می‌آید. هنگامی كه اضافه عرضه‌ای به وجود می‌آید، عرضه كنندگان برای تحمیل آن به دیگران با یك‌دیگر رقابت می‌كنند و برعكس، هر گاه عرضه كاهش می‌یابد. متقاضیان به رقابت برای اختصاص دادن كالاهای موجود به خود برمی‌خیزند (رنانی، ۱۳۷۶: ص ۸۵)، و نتیجهٔ رقابت، در هر دو حالت، رسیدن به تعادل بین عرضه و تقاضا خواهد بود. از دیدگاه اسمیت منافع شخصی، افراد را به كارهایی رهنمون می‌كند كه به نفع جامعه خواهد بود و نتیجهٔ نهایی آن برابری عرضه و تقاضا است.

۲) رقابت از منظر نئوكلاسیك‌ها

از اواخر قرن نوزدهم با ظهور اقتصاددانان نئوكلاسیك، رقابت به طرز دیگری تعبیر شد. آن‌ها رقابت را به ساختار وضع تعادلی بازار، تعریف می‌كردند. به عقیدهٔ آن‌ها، اگر در بازاری، فروشندگان بسیار با خریدارن متعددی معامله كنند و هر كس از قیمت‌هایی كه دیگران

بر اساس آن خرید و فروش می‌كنند به خوبی آگاه باشند می‌توان گفت رقابت وجود دارد (تفضلی، ۱۳۷۲: ص۳۴۹). دو شرط یاد شده یعنی زیاد بودن رقیبان و آگاهی كامل از قیمت‌ها به وسیلهٔ كورنو و جونز كه از اقتصاددانان نئوكلاسیك هستند بیان شد. اجورث، تركیبی از شرط كورنو (بینهایت بودن تعداد رقیبان) و شرط جونز (اطلاعات كامل) را برای رقابت كامل بیان كرد. وی هم چنین، مسألهٔ همگن بودن كالاها را برای تحقق رقابت ضرور دانست. وی برای از بین بردن توانایی مشاركت كنندگان برای تاثیرگذاری بر روی قیمت، ضرورت «تقسیم‌پذیری» كالا را مطرح كرد (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۷). جان بیتس كلارك (John Bates Clark: ۱۸۹۸) نیز، مسألهٔ «تحرّك كامل عوامل» را برای پیشگیری از انحصار و برقراری قیمت یگانه مطرح كرد. مشاهده می‌شود كه آن‌چه در متون اقتصادی رایج خُرد به صورت مدل رقابت كامل مطرح می‌شود، همین مدلی است كه از نئوكلاسیك‌ها به صورت ساختار در وضعیت تعادلی نقل كردیم در مقابل مدل كلاسیكی رقابت كه در آن، رقابت از وضعیت غیرتعادلی آغاز می‌شود و نتیجه‌اش رسیدن به تعادل در بازار خواهد بود؛ یعنی رقابت كلاسیكی یك مفهوم پویا است؛ در حالی كه مدل نئوكلاسیك‌ها رقابت را به صورت مفهوم ایستا مطرح می‌كند.۶۱۴۸۲;

هایك معتقد است كه رقابت كلاسیكی را می‌توان رقابت دانست؛ در نظر اینان، رقابت نزدیك است محقق شود. امّا رقابت كامل نئوكلاسیكی استحقاق كمی دارد كه رقابت نامیده شود؛ زیرا فرض می‌كند كه وضعیت فعلی پیش‌تر وجود داشته است؛ امّا در دیدگاه كلاسیكی، رقابت نزدیك است محقق شود (همان: ص۸۸). نتیجهٔ آن این است كه فرض وجود وضعیت فعلی از زمان قبل (رقابت نئوكلاسیكی) نه تنها مانع همهٔ فعالیت‌هایی كه فعل رقابت كردن وصف می‌كند، می‌شود بلكه آن‌ها را تقریباً ناممكن می‌سازد. كلارك بزرگ‌ترین مشكل نظریهٔ نئوكلاسیك را ایستایی آن می‌دانست (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۸۹).

۳) فرایند رقابتی تخریب خلاق: نظریهٔ شومپیتر

به نظر شومپیتر تحول مداوم در محصولات و روش‌های تولیدی، ذاتی خودِ سرمایه‌داری رقابتی است و مفهوم رقابت كامل نمی‌تواند این فرایند را توضیح دهد. به نظر وی، رقابت واقعی میان بنگاه‌های كوچكی كه تولید كنندهٔ كالای یكسان هستند در نمی‌گیرد؛ بلكه میان بنگاه‌های مبدع و دیگر بنگاه‌ها رخ می‌دهد. وی می‌گوید:

آن‌چه مهمّ است، عبارت است از رقابت در كالاهای جدید، تكنولوژی جدید، منابع عرضه‌های جدید، نوع جدید سازمان. این رقابت آن‌چنان موثرتر از انواع دیگر است كه می‌توان آن را به یك بمباران در مقایسه با فشار دادن یك درب تشبیه كرد... اهرم نیرومندی است كه سرانجام تولید را گسترش می‌دهد و قیمت‌ها را پایین می‌آورد... (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۴).

بر اساس نظر شومپیتر، ابتدا ابداعی صورت می‌گیرد (خلاقیت) و انحصارگذرا را شكل می‌دهد و سودهای انحصاری به ارمغان می‌آورد؛ آن‌گاه این ابداع پخش می‌شود؛ سپس در معرض ابداعات جدید قرار می‌گیرد كه سودهای انحصاری آن‌را از بین می‌برد (تخریب) و این جریان همچنان ادامه می‌یابد (رقابت دینامیك) (رنانی، ۱۳۷۶: ص۹۱). وی می‌گوید:

این فرایند تخریب خلاق، اصل اساسی سرمایه‌داری است؛ چیزی است كه سرمایه‌داری در آن خلاصه می‌شود (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۲)؛ البتّه شومپیتر می‌پذیرد كه امكان دارد برخی بنگاه‌ها موفق شوند از این فرایند رقابتی بپرهیزند. در این حالت، وضعیت آن‌ها به تدریج به وضعیت انحصاری دائم تبدیل می‌شود كه در تاریخ سرمایه‌داری فراوان اتفاق افتاده است. خلاصهٔ سخن این‌كه شومپیتر از منتقدان جدی رقابت كامل نئوكلاسیك‌ها بود و رقابتی را كه در آن مدل مطرح می‌شود سبب ركود و بی‌رونقی می‌دانست و رقابت پویا را در یك روند بلند مدت به جای آن مطرح می‌كرد؛ امّا رقابت به صورت فرایند تخریب خلاّق را كه به جای رقابت كامل مطرح می‌كرد نیز در بسیاری موارد زمینه‌ساز بروز انحصار می‌دانست و درجه‌ای از انحصار را می‌پذیرفت. به دنبال نظریات او، نظریه‌های جدیدی مانند «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) و «رقابت انحصاری» (Monopolistic Competition) برای تبیین وضعیت جدید بازارهای كشورهای سرمایه‌داری مطرح شد.

منابع و مأخذ

قرآن كریم.

نهج‌البلاغه.

اتمارایسینگ، تاریخ اندیشه‌ها و عقاید اقتصادی، هادی صمدی، تهران، موسسهٔ تحقیقات اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس، اوّل، ۱۳۷۴ش.

انصاری،‌ محمدجعفر، و دیگران، درآمدی به مبانی اقتصاد خرد با نگرش اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، اوّل، پائیز ۱۳۷۸ش.

تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نشر نی، اوّل، ۱۳۷۲ش.

حر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، تهران، المكتبه الاسلامیه، ۱۴۰۳ ق.

حسینی، سیدرضا، الگوی تحصیص درآمد و رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان، تهران، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی، اوّل، ۱۳۷۹ش.

دادگر، یدالله، نگرشی بر اقتصاد اسلامی، تهران، پژوهشكدهٔ اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، اوّل، ۱۳۷۸ش.

رنانی، محسن، بازار یا نا بازار، تهران، سازمان برنامه و بودجه، اوّل، ۱۳۷۶ش.

سالواتوره، دومینیك، تئوری و مسائل اقتصاد خرد، حسن سبحانی،‌ تهران، نشر نی، ششم، ۱۳۷۲ش.

شارل ژید ـ شارل ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، كریم سنجابی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل، ۱۳۷۰ش.

شومپیتر، جوزف، كاپیتالیسم، سوسیالیسم ودموكراسی، حسن منصور، تهران، ‌نشر مركز، دوم، ۱۳۷۵ش.

غنی‌نژاد، موسی، معرفت شناسی علم اقتصاد، تهران، موسسهٔ عالی پژوهش در برنامه‌ریزی و توسعه، اوّل، ۱۳۷۶ش.

فیلیپس چارلز و موریس اون، تحلیل اقتصادی، اكبر كمیجانی، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، اوّل، ۱۳۷۲ش، ج۱ .

قدیری اصلی، باقر، سیر اندیشهٔ اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل،‌ ۱۳۶۸ش.

نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، اوّل، ۱۳۷۴ش.

لفت ویچ، ریچارد ایچ، سیستم قیمت‌ها و تخصیص منابع تولیدی، میرنظام سجادی،‌ تهران،‌ موسسهٔ علوم بانكی ایران، دوم، خرداد ۱۳۵۴ش.

معصومی‌نیا، غلامعلی، بررسی و مقایسهٔ عملكرد بازار كالا و خدمات در سیستم اقتصادی اسلام و سرمایه‌داری، پایان نامه.

منتظر ظهور، محمود، اقتصاد، تهران، سازمان انتشارات دانشگاه تهران، هشتم، تهران، ۱۳۶۹ش.

میرمعزی، حسین، نظام اقتصادی اسلام، دفتر سوم، تهران، موسسهٔ فرهنگی دانش و اندیشهٔ‌ معاصر،‌ اوّل، ۱۳۸۰ش.

رفیق یونس المصری، بحوث فی الاقتصاد الاسلامی، دارالمكتب، دمشق، الطبعه الاولی، ۱۴۲۱‌ق، ۲۰۰۱ م.

شیخ انصاری، المكاسب، المكاسب الحرمه، چاپ رحمت‌الله، بی‌تا.

مجلسی، بحارالانوار، بی تا، ج ۷۴.

---