تحقیقات روستائی و كشاورزی و چالش های مبتلابه آن

سرمایه گذاری در انجام تحقیق و پژوهش در زمینه ها و عرصه های گوناگون را می توان نوعی سرمایه گذاری عقلائی قلمداد نمود به طوریكه آثار و نتایج و یا به عبارتی مواهبی كه بر این نوع سرمایه گذاری مترتب است را باید در سال های آینده جستجو نمود

سرمایه گذاری در انجام تحقیق و پژوهش در زمینه ها و عرصه های گوناگون را می توان نوعی سرمایه گذاری عقلائی قلمداد نمود . به طوریكه آثار و نتایج و یا به عبارتی مواهبی كه بر این نوع سرمایه گذاری مترتب است را باید در سال های آینده جستجو نمود . و از همین رهگذر است كه ممالك مختلف جهان اهتمام خود را در این مهم به كار می گیرند و ظاهراً از هیچ كوششی نیز در انجام تحقیق فروگذار نیستند . این كشورها با علم به نتایج ارزشمند پژوهش های گذشته اهتمام خود را در این زمینه به كار می گیرند . امروزه یه نظر نمی آید كه ارزش و اهمیت پژوهش بر كسی پوشیده باشد ؛ تا جائی كه حجمی از تولید ناخالص داخلی كه در خصوص انجام تحقیق به كار گرفته می شود در عداد یكی از شاخص های درجه توسعه یافتگی كشورها مورد توجه است ؛ و به نظر می رسد كه این شاخص نیز به درستی انتخاب شده باشد . چرا كه راه حل بسیاری از مشكلات و معظلات مبتلابه هر كشوری از طریق تحقیق و پژوهش دست یافتنی است . بنابراین بذل توجه خاص به فراهم آوردن زمینه های لازم برای توسعه تحقیقات از طریق تربیت نیروی انسانی مكفی به جهت كمی و كیفی ؛ ایجاد نهادها و سازمان های متولی انجام پژوهش ؛ و اختصاص بودجه و اعتبارات مورد نیاز می تواند در زمره مهم ترین اولویت های هر دولتی تلقی گردد . در این میان آنچه كه به نظر می آید از ارزشی لااقل برابر با ارزش خود تحقیق برخوردار باشد واكاوی تحقیقات صورت گرفته و یا به عبارتی سنجش و اندازه گیری درجه اصالت و خلوص نتایج حاصله و باز هم به تعبیری دیگر قابلیت و توانائی نتایج مأخوذه از انجام تحقیقات در حل و رفع و یا تخفیف مشكلاتی است كه پژوهش های مورد نظر با آن هدف صورت گرفته است . به نظر می آید كه انجام تحقیقات در عرصه های روستائی با آسیب هائی چند دست به گریبان باشند كه در این مقاله قصد نقد و تحلیل آنها را داریم .

●اهمیت تحقیقات

به نظر نمی رسد كه ارزش و اهمیت تحقیق بر كسی پوشیده باشد . قدر مسلم همان گونه كه شناسائی راه حل شمار زیادی از معضلات جامعه در پرتو انجام پژوهش مقدور گشته است ، یافتن راهی برای مرتفع ساختن مشكلات فعلی و یا اعتلای سطح فعالیت ها نیز از رهگذر انجام مطالعه میسور می باشد . با این حال موارد زیر خوانندگان را با ارزش و اعتبار تحقیق به میزان بیشتری آشنا می سازد .

شركت مایكروسافت به عنوان بزرگ ترین و شناخته شده ترین شركت رایانه ای در سطح جهان در سال ۲۰۰۴ میلادی رقمی معادل ۶ میلیارد و هشتصد میلیون دلار صرف انجام تحقیق و توسعه نموده است . علاوه بر این ، مركز تحقیقات این شركت ۵ مركز معتبر را با به كارگیری ۷۰۰ نفر محقق برجسته مدیریت می نماید ( ابرار اقتصادی ، مورخ ۱۷/۱/۱۳۸۳ ) .ارقام فوق به وضوح جایگاه رفیع تحقیقات در یكی از بزرگ ترین شركت های تجاری جهان را آشكار می سازد .

به عنوان یك شاهد شاخص در عرصه داخلی می توان توفیق “مؤسسه تحقیقات واكسن و سرم سازی رازی” را شاهد آورد كه در حال حاضر یكی از ۴ مؤسسه مطرح در سطح جهان است كه از فنآوری و دانش فنی لازم برای تولید واكسن فلج اطفال برخوردار است (محمد ، بدون تاریخ) . بدون تردید توفیق این مؤسسه به عنوان یكی از قدیمی ترین مؤسسات پژوهشی در كشور با عمری بیش از ۸۰ سال مرهون تلاش هائی است كه محققان نهاد فوق متقبل شده اند .

رشد چشم گیر تولید محصولات كشاورزی را نیز می توان به عنوان شاهدی دیگر از ارزش و اهمیت تحقیقات قلمداد نمود .در این زمینه فقط به ذكر دو مثال زیر اكتفا می شود . چنانچه دستآورد تحقیقات كشاورزی را نوآوری های كشاورزی تلقی كنیم كه بر اثر مساعی كاركنان ترویج جایگزین فنآوری های سنتی و یا قدیمی می گردند، در این صورت رشد تولیدات كشاورزی را می توان به عنوان شاخصی جهت تبیین نقش تحقیقات در توسعه كشاورزی به كار برد . بهترین نمونه هایی كه در این زمینه می توان ارائه داد ، رشد چشم گیر تولید محصولات مختلف كشاورزی و به ویژه غلات در طی سال های موسوم به انقلاب سبز در كشورهای مختلف كه از مواهب انقلاب سبز بهره مند شده اند ، می باشد . به عنوان مثال در هندوستان طی یك دوره ۱۰ ساله تولید گندم به بیش از ۵/۲ برابر افزایش یافت . به طوری كه چنانچه شاخص تولید گندم در دوره ۶۵-۱۹۶۱را عدد ۱۰۰ فرض كنیم این عدد در سال ۱۹۷۶ بالغ بر ۲۵۰ بود و بخش عمده ای از این افزایش نیز به دلیل به كارگیری ارقام اصلاح شده بود (Andersen ,۱۹۸۲ , p.۱۱۶ ) .مثال برجسته تر می تواند كشور مكزیك باشد . در مكزیك و در طی یك دوره ۳۶ ساله (۱۹۷۶- ۱۹۴۰ ) و در حالیكه سطح زیر كشت گندم تقریباً ثابت باقی مانده بود تولید گندم به بیش از ۷ برابر و عملكرد آن نیز به بالاتر از ۵ برابر ارتقاء یافت (Ibid , P. ۱۱۹) . این دسته از اعداد و ارقام نیز به صراحت نقش فنآوری را به عنوان دستآورد تلاش های تحقیقات در رشد قابل ملاحظه محصول گندم آشكار می نماید .

واكاوی تحلیل های اقتصادی انجام شده در زمینه تحقیقات كشاورزی به میزان كاملاً زیادی با نتایج برشمرده در سطور قبل همنوایی دارد . در تحقیقی دیگر كه به منظور گردآوری نتایج حاصل از مطالعات انجام شده جهت تعیین بازده تحقیقات كشاورزی در كشورهای مختلف همچون آمریكا ، ژاپن ، كانادا ، استرلیا ، سنگال، بنگلادش ، پاكستان ، برزیل ، هندوستان ، فیلیپین ، آفریقای جنوبی و پرو و در طی دوره زمانی ۳۵ ساله ۱۹۹۳-۱۹۵۸ انجام شد به نتایجی مشابه برمی خوریم . به طوریكه نرخ بازده تحقیقات كشاورزی در بالغ بر ۱۰۰ مورد مطالعه انجام شده از حداقل ۱۱ درصد تا متجاوز از ۱۰۰ درصد بود و فقط در یك مورد (تحقیقات پنبه در كشور كلمبیا و در طی دوره ۷۲-۱۹۵۳ ) نرخ بازده تحقیقات كشاورزی صفر و در یك مورد نیز (كل تحقیقات كشاورزی آمریكا در طی دوره ۵۹- ۱۹۴۹ ) غیر قابل توجه به دست آمد (رشیدی عراقی و زاد ،۱۳۷۷،ص ص ۱۷-۱۴) . به این ترتیب این دسته از مطالعات نیز بر سود آور بودن تحقیقات كشاورزی و یا نقش سازنده آن در توسعه كشاورزی تأكید می نمایند .

●تحقیقات ماندگار

هر یك از ما می توانیم در زمینه و رشته تخصصی خود شماری از پژوهش های ارزنده را از میان انبوهی از سایر تحقیقات شناسائی نموده و از آنها نام ببریم . محتوی نتایج اصیل و واقعی بودن ؛ معرفی روشی نو برای انجام تحقیق ؛ و شناسائی و ارائه روشی كارآمد به منظور انجام تحقیق از جمله مهم ترین مواردی هستند كه تحقیقات اخیر را از پژوهش های معمولی متمایز می سازند . در عین حال ، همین خصایص و یا مواردی این چنین ، ماندگاری آنها را در طول زمان هائی كه بعضاً طولانی نیز هستند ، در پی خواهند داشت ؛ به طوریكه همچنان مورد استناد سایر پژوهشگران قرار دارند . در این زمینه و به عنوان فقط نمونه می توان به پژوهش های زیر اشاره نمود:

به عنوان یك مورد باید از كتاب “خیرآباد نامه” نام برد . این اثر ارزنده نیز چكیده و عصاره ۲۵ سال تحقیق و تجربه نویسنده و ایران شناس شهیر ژاپنی موریو اونو در باب احوال روستاهای ایران با نمونه خیرآباد از توابع شهرستان مرودشت در استان فارس است و به سیاقی دقیق آئین و رسوم مردم روستاها را نگریسته و مورد ارزیابی و مداقه قرار داده است (سیاهپور، ۱۳۸۱، ص ۱۳۳ ) .

در میان سایر تألیفات روستائی می توان از نمونه هائی نظیر “بنه” اثر محقق توانا جواد صفی نژاد ذكر نام كرد كه به نظر می رسد ارزنده ترین اثر تحقیقی است كه به مطالعه بنه به عنوان یك نظام یاریگری و مشاركتی كشاورزان پرداخته است .

اگر این دو مورد را فقط به عنوان نمونه هائی قلمداد نمائیم كه حاوی نتایج اصیل و واقعی از روستا و مناطق روستایئ ایران هستند و ذكر این نكته كه خوشبختانه بر شمار مطالعاتی با ویژگی اخیر می توان موارد زیاد دیگری را نیز افزود و ذكر نام از این دو نمونه صرفاً به دلیل آشنائی بیشتر مؤلف با آنها است ؛ باید به تحقیقات دیگری نیز اشاره نمائیم كه به علت جسارت محقق در بیان حقایق ماندگار شده اند . در میان این دسته از پژوهش ها و آن هم همچون موارد قبلی از میان مطالعات روستائی و باز هم به منزله نمونه باید از پژوهش شادروان حسین ملك با عنوان “ گزارش سفر خوزستان ، مطالعه نظام های كشاورزی سنتـی ، شركت سهامی زراعی ، كشت و صنعت ” یاد كنیم كه در سال های نیمه دهه ۱۳۵۰ و در حالی كه نظام حاكم مدافع سرسخت توسعه نظام های بهره برداری با مقیاس بزرگ مانند شركت های سهامی زراعی و كشت و صنعت به ویژه در مناطق مستعد نظیر خوزستان بود ، وی به همراه محمود علیمراد به مطالعه عمیق انواع نظام های بهره برداری منطقه خوزستان پرداخته و ضمن نقد این نظام ها و بیان نارسائی های مبتلابه هر یك و نیز اشاره به اضمحلال كشت های پررونق منطقه مثل نیل بر اثر تحولات رخ داده برنامه ریزی شده به این نتیجه رسیدند كه نظام های بزرگ مالكی در قیاس با نظام های خرد و دهقانی دارای كارآمدی كمتری هستند ( ملك و علیمراد ، ۱۳۵۶ ، ص۳۰ – ۱۰ ) . بی مهری نسبت به این گزارش را می توان در اهتمام اندك به نشر و تكثیر آن مشاهده نمود .این موارد فقط در عداد نمونه هائی از تحقیقات اصیل و ماندگار روستائی بیان شدند .

دکترعباس نوروزی – كارشناس ترویج كشاورزی

منابع و مآخذ

ـ ابرار اقتصادی .(۱۳۸۳) . “ آشنائی با مركز تحقیقات شركت مایكرو سافت” . مورخ ۱۷/۱/۱۳۸۳ .

ـ رشیدی عراقی، داریوش و زاد، محمد . (مرداد ۱۳۷۷). “ اهمیت و لزوم توجه به تحقیقات و توسعه آن در بخش كشاورزی ” . تهران : گزارش طرح تحقیقاتی دفتر بررسی اقتصادی طرح های تحقیقاتی كشاورزی وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج كشاورزی .

ـ سیاهپور ، كشواد . (۱۳۸۱) . “خیرآباد نامه ، ۲۵ سال زندگی یك محقق ژاپنی در روستای خیرآباد” . كتاب ماه تاریخ و جغرافیا . شماره ۵۶ و ۵۷ . خرداد و تیر ۱۳۸۱ .

ـ محسنیان راد ، مهدی . ( ۱۳۷۹ ) . “ آسیب شناسی تحقیقات اجتماعی ” . نشریه ایران . مورخ ۳/۱۱/۱۳۷۹ .

ـ محمد ، علی اكبر . ( بدون تاریخ ) . “آشنائی با مؤسسه تحقیقات واكسن و سرم سازی رازی ” . نشریه رشد آموزش شیمی . شماره ۴۹ .

ـ ملك ، حسین و علیمراد ، محمود . ( ۱۳۵۶ ) . “ گزارش سفر خوزستان ، مطالعه نظام های كشاورزی سنتـی ، شركت سهامی زراعی ، كشت و صنعت ” . تهران : مركز تحقیقات روستائی وزارت كشاورزی و عمران روستائی .

_ Andersen , Per Pinstrup . (۱۹۸۲) . Agricultural Research and technology in Economic Development . new york : Longman Group Limited .

---