نورومیتولوژی یا عصب اسطوره شناسی چیست

علوم تجربی در سال های اخیر چهره علوم انسانی را دگرگون کرده است اکنون ژنتیک, زیست شناسی تکاملی, دیرین شناسی, روش های آماری و باعث شده دید ما نسبت به بسیاری از یافته های علوم انسانی عوض شود, در این بین البته علوم اعصاب جایگاه ویژه ای دارد ما جهان پیرامونی خود را به واسطه قدرت و توانایی های شناختی خود می شناسیم, این توانایی های شناختی نیز حاصل فعل و انفعالات و پردازش های مغزی ماست به عبارت دیگر, مغز ما مهم ترین وسیله شناخت جهان پیرامونی است ما نه تنها داده های حسی ای را که از طبیعت دریافت می کنیم, با مغزمان درک و تفسیر می کنیم بلکه درعین حال مغزمان بر شیوه تفکر و نیز محتوای آن تأثیر درخور توجهی می گذارد به سخن دیگر, تجربه ما از جهان با مغز ما درآمیخته است از این رو علوم اعصاب با قدرت بسیار بیشتری نسبت به علوم دیگر وارد مباحث علوم انسانی شده است, زیرا هر شناختی اعم از شناخت انسان, جامعه و جهان, بدون توجه به سازوکارهای مغزی ناقص و ناکامل خواهد بود اسطوره نیز به عنوان یک پدیده عمیقا انسانی, از آنچه گفتیم مستثنا نیست اما بسیار جالب است که در مقایسه با سایر شاخه های علوم انسانی, تاکنون چنین اهتمامی در عرصه اسطوره شناسی صورت نگرفته است

علم بینارشته ای نورومیتولوژی یا عصب-اسطوره شناسی را اولین بار نگارنده در کتاب «رستاخیز اسطوره: نگاهی به رابطه مغز و اسطوره در جهان پیچیده جدید» معرفی کرد. پس از آن نگارنده کتابی مجزا به نام «درآمدی بر نورومیتولوژی» به چاپ رساند که در آن جنبه های مختلف این علم جدید به طور مبسوط واکاوی و معرفی شد. این جستار کوتاه در واقع معرفی این علم جدید و کتاب های یادشده است. اگر بخواهیم به طور ساده علم نورومیتولوژی را تعریف کنیم، می توانیم آن را بررسی ریشه های نوروساینتیفیک یک اسطوره تلقی کنیم؛ به زبان دیگر این علم به دنبال آن است که بداند یک اسطوره از نظر به وجود آمدن و تکوین خود، تا چه میزان تحت تأثیر سازوکارهای مغزی انسان بوده است؟ آیا یک اسطوره می تواند به دلیل شکل خاص ارتباط مغز با جهان پیرامونی به وجود آمده باشد؟ آیا ممکن است سازوکارهای مغزی انسان در تغییر و دگردیسی اسطوره ها نیز تأثیر داشته باشند؟ اگر اسطوره ها یا بخشی از آنها ریشه در مغز و نحوه پردازشگری آن داشته باشند، آیا همین موضوع توجیه کننده اسطوره های موازی در ملل مختلف نخواهد بود؟ و آیا همین ریشه های بیولوژیک یک اسطوره نیست که آن را به مقوله ای تبدیل کرده که نوع انسان را از آن گریزی نباشد و درک اسطوره ای عملا به یکی از شیوه های جاویدان شناخت مبدل شود؟

اینها همه سؤال هایی است که این علم به آنها می پردازد؛ اما درعین حال محدود به آن نیز نمی ماند. برای اینکه به شیوه بهتری نحوه رویکرد این علم به اسطوره را درک کنیم و امکانات آن را دریابیم، بهتر است کمی درباره روش تحقیق در این علم نوپا صحبت کنیم. وقتی صحبت از ریشه های یک اسطوره می شود، لاجرم باید در تاریخ به عقب بازگردیم و ببینیم الفبای ساخت یک اسطوره چه چیزهایی بوده است. ما در نگاه اول و با دیدن اسطوره های پرقدرتی مانند نبرد اهورامزدا و اهریمن یا داستان پرومتئوس، مبهوت شکوه این اسطوره ها و عمق بینش و نفوذ مستتر در آنها می شویم؛ اما فراموش می کنیم که مانند هر ایده و ساختاری، این اسطوره های پرشکوه و پرقدرت نیز یک شبه به وجود نیامده اند و احتمالا پیش اسطوره ها و الفباهای ساخت یک اسطوره، راهی طولانی را طی کرده است تا در نهایت در یک تحول، به چنین هماهنگی و شکوهی دست یازند. این پیش اسطوره ها به دلیل ثبت نشدن یا ناتوانی ما در تحلیل نمادهای باقی مانده از تمدن های پیشین، پنهان باقی مانده اند؛ برای نمونه می توان به اسطوره گیلگمش اشاره کرد. گیلگمش یکی از پرشکوه ترین و پرمغزترین اسطوره های بشری است که یکی از مهم ترین مفاهیم انسانی یعنی مرگ را هدف قرار داده؛ بینش نهفته در این اسطوره صرفا یک داستان نیست، بلکه ناتوانی انسان در برابر مرگ را به نمایش می گذارد، حقیقتی که با وجود گذشت هزاران سال، هنوز هم یکی از مهم ترین مسئله های فلسفی انسان را تشکیل می دهد. هنوز مرگ و چیستی آن برای انسان نامعلوم است و هنوز مرگ بزرگ ترین معضل انسانی است که بشر نتوانسته بر آن غلبه کند. این موضوع همواره برای من مطرح بوده که چنین تفکر پرشکوهی نمی توانسته یک شبه به وجود بیاید. حتما در این تمدن یا دیگر تمدن های قبلی، باید پیش زمینه هایی برای چنین اسطوره باشکوهی وجود داشته باشد. پیش اسطوره هایی که می توانند به دلیل فرم ابتدایی خود، بهترین راهنمای ما در بررسی نحوه ارتباط مغز با جهان پیرامونی باشند و این گونه به درک ریشه های نوروساینتیفیک اسطوره یاری برسانند. دیدن جام مشهور مارلیک در موزه ایران باستان، برای من محرز کرد که چنین اندیشه ای که مرگ را امری عادی و ناگزیر جلوه می دهد، در تمدن های پیش تر از تمدن سومر نیز وجود داشته است. جام مارلیک داستان یک بز کوهی، از تولد تا مرگ را به نمایش می گذارد، داستانی که خود شاید نمایش دهند. یک روایت اسطوره ای در تمدن مارلیک محسوب شود. اسطوره ای که مرگ را ناگزیر و مانند داستان گیلگمش جزئی از زندگانی انسان معرفی می کند؛ اما آیا می توان باز هم به عقب تر رفت؟ بی گمان نبود شواهد، این کار را بسیار سخت می کند. انگار نورومیتولوژی باید خود را به همین چند نمونه محدود کند؛ اما این طور نیست، درک نورومیتولوژیک از ساختار اسطوره باعث می شود ما اسطوره را به شکلی دیگر تعریف کنیم؛ از این منظر، اسطوره شکلی از آگاهی تلقی می شود، نوعی تجربه انسانی از محیط پیرامون. اسطوره شکلی از تجربه های انسان از خود و جهان پیرامونی خود تلقی می شود. وقتی اسطوره را شکلی از آگاهی و تجربه بدانیم، راه برای واکاوی ریشه های آن نیز هموار می شود، زیرا این گونه، جست وجو برای ریشه های اسطوره، به جست وجو برای آگاهی و ریشه ها و قدمت آن، نه تنها در گونه «هومو ساپینس»، بلکه در تمام سرده هومو و چه بسا فراتر از آن بدل می شود. این گونه می توان انتظار داشت که هرجا آگاهی و تجربه آگاهانه از جهان و خود وجود داشته باشد، احتمال وجود تجربه اسطوره ای نیز امکان پذیر است. کتاب «درآمدی بر نورومیتولوژی» تمام این مفاهیم را دنبال می کند. در این کتاب می خواهیم بدانیم که آیا تجربه اسطوره ای فقط محدود به گونه «هومو ساپینس» یا همان انسان امروزی است یا نه، سایر گونه های سرده هومو مانند «هوموهابیلیس» یا «هومو ارکتوس» نیز تجربه اسطوره ای داشته اند؟ اگر این گونه بوده این تجربه ها کدام اند؟ آیا در ساخت اسطوره های پرشکوهی که ما می شناسیم نیز دخالت دارند؟ وقتی این سؤال ها به صورت دقیق واکاوی شد، نوبت به گونه «هوموساپینس» می رسد؛ در این بخش به دنبال آن هستیم که نقش گونه انسان امروزی را در تکوین اسطوره ها جست وجو کنیم. به هر صورت ١٢٠ هزار سال که از حضور انسان امروزی می گذرد، قدرت زبان ورزی و به دنبال آن نگارش سبب شد اسطوره ها شکل امروزی به خود بگیرند و ثبت شوند. ازاین رو قابلیت های شناختی و قدرت پردازش مغزی «هوموساپینس» باید تأثیر های بسیاری بر ساخت اسطوره ها گذاشته باشد. کتاب با یک بخش کوتاه و یک سؤال مهم به پایان می رسد: در صورت تکامل گونه انسان و به ویژه با آمدن هوش مصنوعی، چه بر سر اسطوره خواهد آمد؟ آیا تجربه اسطوره ای در این انسان جدید نیز ادامه خواهد داشت؟

آنچه گفته شد در واقع نگاهی اجمالی به محتویات کتاب «درآمدی بر نورومیتولوژی» بود. بی شک این کتاب نقص های عمده ای نیز دارد. راهنمایی و انتقاد می تواند به پربارترشدن این علم جدید یاری رساند. این کتاب را انتشارات فرهامه منتشر کرده است.

عبدالرضا ناصرمقدسی-متخصص مغز و اعصاب