درباره یارانه بنزین و فقر

با دوستی درباره ضرورت حذف یارانه بنزین بحث می‌کردم. او می‌گفت حذف یارانه باعث فقیرتر شدن طبقات محروم جامعه می‌شود، چون دیگر به بنزین ارزان دسترسی ندارند.
او می‌پرسید چه تضمینی …

با دوستی درباره ضرورت حذف یارانه بنزین بحث می‌کردم. او می‌گفت حذف یارانه باعث فقیرتر شدن طبقات محروم جامعه می‌شود، چون دیگر به بنزین ارزان دسترسی ندارند.

او می‌پرسید چه تضمینی هست که هزینه یارانه بنزین پس از حذف آن صرف پروژه‌های زیربنایی و ایجاد درآمد در جامعه بشود؟ چه تضمینی هست این منابع آزاد شده صرف گسترش حمل‌ونقل عمومی بشوند؟ او می‌گفت چون حذف یارانه بنزین باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود و چون باعث می‌شود تا گروه‌های کم درآمد دیگر به بنزین آزاد دسترسی نداشته باشند، در واقع باعث افزایش فقر در جامعه می‌شود و اجرای آن به صلاح نیست. و اگر اجرای آن واقعا به صلاح بوده است، چرا الان که دولت با کاهش قیمت نفت روبه‌رو است خواستار اجرای آن است؟ آیا این طرح در واقع برای تامین منابع مورد نیاز طرح‌ها و بودجه سازمان‌های دولتی نیست که به اجرا گذاشته می‌شود؟

مهم‌ترین نکته در این استدلال برداشت از مساله فقر در جامعه است. فقرا در جامعه فقیر نیستند چون قیمت‌ها بالا هستند یا بالا می‌روند، فقرا فقیرند چون درآمد کافی ندارند و درآمدشان به قدر کافی افزایش نمی‌یابد. پرداخت یارانه بنزین تا‌کنون باعث غنی شدن هیچ فقیری در ایران نشده است. محققان بسیاری نشان داده‌اند که بخش بزرگی از یارانه بنزین نصیب افراد پر درآمد جامعه می‌شود. حتی در طرح سهمیه‌بندی بنزین طولی نکشید که ناهمگونی تقاضا برای بنزین در سطح جامعه باعث ایجاد بازار سیاه بنزین شد. نه سهمیه‌بندی و نه پرداخت یارانه باعث رفاه بیشتر اقشار کم درآمد نشده‌اند. این طرح‌ها با صرف منابع توسعه برای تامین بنزین ارزان قیمت در واقع در کم درآمد نگه داشتن این اقشار نقش داشته‌اند.

آری شاید حذف یارانه بنزین باعث افزایش قیمت‌ها بشود. این محتمل است که بهای کالاهایی که هزینه تولید آنها تابعی از بهای مواد سوختی و یا بنزین است، افزایش یابد. هزینه خدمات حمل‌ونقل صعود کند و دوباره دوره‌ای از افزایش قیمت‌ها را تجربه کنیم. این تطبیق قیمت‌ها تورمی نخواهد بود، چرا که هزینه‌های تولید کالا و خدماتی که به‌دلیل مصنوعی نگه داشتن بهای بنزین غیرواقعی بوده‌اند، واقعی خواهند شد. این تورم ناشی از کاهش ارزش پول در جامعه نیست، بلکه ناشی از واقعی شدن قیمت‌ها است.

سناریوی دیگر این است که دولت به پرداخت یارانه بنزین ادامه بدهد. با توجه به کاهش بهای نفت کسری بودجه قطعی است. پرداخت یارانه‌ها این کسری بودجه را افزایش خواهد داد. این کسری بودجه است که تورم‌زاست نه حذف یارانه بنزین. ادامه پرداخت یارانه بنزین تنها باعث تشدید کسری بودجه و عواقب تورمی آن خواهد شد. مصرف‌کننده ایرانی امروز یا می‌تواند بر ادامه سیاست پرداخت یارانه بنزین پافشاری کند و در نتیجه منتظر عواقب تورمی شدیدتری باشد، یا می‌تواند حذف یارانه را بخواهد. قیمت‌ها گرچه افزایش خواهند یافت اما عواقب تورمی کسری بودجه کمتر خواهند بود.

من نمی‌توانستم و نمی‌توانم به دوستم تضمینی بدهم که منابعی که به این طریق آزاد می‌شوند، به درستی مصرف خواهند شد. ولی می‌دانم این منابع در باک ماشین‌های قدیمی پر مصرف و آلوده‌کننده به هدر نخواهند رفت و ایجاد آنها امکان دستیابی به توسعه پایدار را فراهم می‌کند. برای همین خاطر است که بسیاری از اقتصاددانان ایران در دو دهه گذشته خواستار حذف یارانه بنزین بوده‌اند. چرا اکنون دولت مصمم به اجرای آن است؟ برای اینکه شاید برای اولین بار در تاریخ اقتصاد ایران منافع حاشیه‌ای پرداخت یارانه از هزینه‌های واقعی آن کمتر شده‌اند.

در پایان تاکید این نکته ضروری است این طرح تنها در شرایطی موفق خواهد بود که اول تورهای حمایتی کافی با ارائه خدمات حمل‌ونقل عمومی در جامعه ایجاد شود و دوم کار کارشناسی دقیق، علمی و موشکافانه به دور از جنجال‌های سیاسی درباره آن انجام شود. اجرای این طرح به ظرافت و آینده‌نگری احتیاج دارد. تنها ساده‌اندیشی درباره آن است که فقرآفرین خواهد بود. و نه اجرای آن.

علی دادپی

دکترای اقتصاد و مشاور