جشنواره تئاتر ایثار

نگاه تازه بنیاد شهید به تئاتر

● مقدمه

«جنگ» و «مقاومت» از جمله کهن ترین مضامین کاربردی در هنر و بویژه هنرهای نمایشی است که از دیرباز مورد توجه آفرینشگران عرصه تئاتر بوده است. در میان نخستین آثاری که از درام جهان به دست ما رسیده است نیز تراژدی «ایرانیان» نوشته اشیل، یکی از بزرگ ترین درام نویسان جهان است که حدود دوهزار و ۵۰۰ سال پیش به رشته تحریر درآمده و اجرا شده است که درباره جنگ ایران و یونان است. زیرا که جنگ فی نفسه در خود درامی مؤثر و چالش هایی عمیق و انسانی دارد و سرشار از موقعیت هایی است که طی آن انسان ها حقیقت وجود خود را بروز داده و سجایای اخلاقی و یا معایب رفتاری خود را فاش می سازند. از دل موقعیت های ایجاد شده در وقایع درون و یا پشت جبهه های جنگ است که مقاومت، ایثار و... در عینی ترین شکل خود به نمایش درمی آید و درام نویسان با کمی دقت در رویدادهای گوناگون جنگ می توانند انواع موقعیت های دراماتیک را خلق کنند.

با توجه به اینکه عموم کشورهای دنیا در مقطع یا مقاطعی از تاریخ خود درگیر جنگ شده اند، هنرمندان و از جمله درام نویسان درباره جنگ بسیار نوشته اند و آثاری ماندنی در این گستره خلق شده است؛ از شکسپیر تا دوره معاصر می توان به نام های برجسته ای در این زمینه اشاره کرد همچون «برتولت برشت»، «شون اوکیسی»، «فرناندو آرابال» و... که مستقیماً به جنگ و تحولات آن اشاره داشته اند و دیگرانی که تبعات جنگ در آثارشان جلوه گر می شود. همچون «آلبرکامو» و «ژان پل سارتر» و...

در کشورمان، تا پیش از وقوع جنگ تحمیلی و هشت سال مقاومت حماسی ملت مان در برابر تهاجم همه جانبه دشمن، نمایشنامه یا نمایشی درباره جنگ و یا مقاومت محل بروز نداشت، اما هنگامی که ناخواسته در برابر هجوم دشمن و یاری دهندگانش قرار گرفتیم، هنرمندان نیز مانند دیگر اقشار جامعه، خود را رویاروی این رویداد پراهمیت دیدند، برخی راهی جبهه های نبرد شدند و برخی نیز دست به آفرینش آثار هنری زدند تا این واقعه ثبت و ضبط شود.

طبیعی بود که طی سال های درگیری در این رویداد، رویکرد هنرمندان تئاتر، از نوع تهییجی و روحیه دهنده باشد و وقایعی که در آثار نمایشی مطرح می شود، مقاومت و سلحشوری را تقویت کرده و زنده نگه دارد.

به این ترتیب، آثاری که طی هشت سال دفاع مقدس خلق شد، رنگ و بویی حماسی داشت، به گونه ای که برخی از آثار نمایشی، در جبهه ها به نمایش درمی آمد. آثار اجرا شده در آن سال ها در انواع شکل های اجرایی، حتی کمیک (خنده دار) بود و در قالب هایی همچون تخت حوضی (سیاه بازی) هم به نمایش درمی آمد. مثل کمدی «صدام در دام».

پس از پایان جنگ تحمیلی، هنرمندان رویکردی متفاوت اتخاذ و تلاش کردند تا حماسه مقاومت و دلیری رزمندگان را به شیوه ای هنرمندانه ثبت و ضبط کنند. تا فرزندان این مرز و بوم همواره آگاه باشند که پدران و مادرانشان چگونه در برابر دشمن تا بن دندان مسلح، مقاومت کردند واجازه ندادند، وجبی از خاک پاک وطن اسلامی مان، به دست دشمن متجاوز بیفتد. در این مسیر، البته نمایشنامه نویسان، در برخی آثار، آسیب ها و تبعات ناشی از جنگ را نیز مطرح کردند و در مجموع طیف متنوعی از نمایشنامه های دفاع مقدس اجرا و منتشر شد و بسیاری از آنها در صحنه ها نیز به نمایش درآمد. رویکرد اکثر نمایشنامه نویسان در این نمونه آثار این بود که تماشاگران با تماشای آنها، متوجه آسیب هایی بشوند که فی المثل جانبازان، آزادگان و خانواده های آنها را تحت تأثیر خود قرار می دهد و از این مسیر، می توان راه های برخورد و تعامل را نمایش داد.

● حامیان

برای حمایت از تئاتر «دفاع مقدس» باید مراکز و نهادهایی دست به کار می شدند تا این جریان تازه در تئاتر را استمرار بخشند. از جمله مهم ترین این نهادها «بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس» بود که هنرمندان تئاتر را فراخواند تا نخستین یادواره تئاتر دفاع مقدس را به شکلی آبرومندانه و در شأن عنوان دفاع مقدس برگزار کنند و این اتفاق رخ داد.

نخستین یادواره تئاتر دفاع مقدس از نظر برنامه ریزی و سازمان دهی، به بهترین شکل خود برگزار شد. در آن دوره، جمعی از بهترین هنرمندان تئاتر دفاع مقدس که در حیطه دانشگاه نیز فعال بودند و نیز خود در جریان جنگ تحمیلی یا مستقیماً حضور جبهه ای داشتند و یا در مناطق جنگی و شهرهایی تحت هجوم دشمن زندگی می کردند، دلسوزانه و متعهدانه دست به کار شدند و یادواره ای به یادماندنی برپا کردند.

از آن میان می توان به محمد جمالپور، سعید کشن فلاح، فرهاد مهندس پور، هوشنگ هیهاوند، حسین مسافرآستانه و... اشاره کرد. در این میان نباید حمایت های «مهندس چمران» را نیز از یاد برد.

این یادواره (بعدها به نام جشنواره برگزار شد) سال های بعد نیز ادامه یافت اما متأسفانه با تغییرات مدیریتی پی درپی، رفته رفته شکلی روزمره به خود گرفت و حتی چندسالی با تعطیلی روبه رو شد و... علی رغم این که طی سال جاری باز هم احیا و برگزار شد، نتوانست یادآور دوره های پرشکوه خود باشد.

● بنیاد شهید و نگاهی تازه

از جمله نهادهایی که طی سالیان گذشته به هنر و از جمله تئاتر پرداخته است، «بنیاد شهید انقلاب اسلامی» است.

هرچند کارشناسان تئاتر بنیاد شهید در همان سال هایی که دیگر مراکز و نهادها به تئاتر می پرداختند، برگزارکننده جشنواره هایی بود که بویژه طیف دانش آموزان را تحت پوشش قرار می داد و از این جهت قابل توجه بود، اما بویژه طی دو سال اخیر، نگاه تازه بنیاد به تئاتر، توانسته است نظر هنرمندان و کارشناسان را به خود معطوف کند.

در ایامی که به نظر می رسید «تئاتر دفاع مقدس» آن ارج و قرب و اهلیت سابق را ندارد و متولیان امور، صرفاً همایش ها و جشنواره هایی را برگزار می کنند تا «تکلیف» خود را انجام داده باشند، بنیاد شهید با برنامه ریزی مناسب، در دو حیطه «نمایشنامه نویسی» و «اجرا» گام های تازه ای را برداشته است که نخستین حاصل آن در جشنواره منطقه ای ایثار (منطقه یک) در بجنورد، در معرض دید مخاطبان قرار گرفت.

● گام نخست؛ بجنورد

نخستین جشنواره تئاتر منطقه ای ایثار از نهم تا چهاردهم دی ماه در بجنورد برگزار شد. در این جشنواره ۱۱ نمایش از استان های گلستان، تهران، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی و نیز استان مرکزی به اجرا درآمد. در کنار اجرای نمایش ها، کارگاه کارگردانی با هدایت دکتر قطب الدین صادقی برگزار شد که اتفاقاً این بخش از جشنواره بسیار مورد توجه شرکت کنندگان قرار گرفت. بخش دیگر نیز جلسات نقد و بررسی نمایش ها بود که مسئولیت آن را «رضا آشفته» از منتقدان جوان و آگاه تئاتر به عهده داشت.

از جمله نکات قابل توجه در گروه های شرکت کننده، حضور افراد پیشکسوت تئاتر شهرستان در کنار جوانان بود، هنرمندانی از استان گلستان که برخی دارای سابقه بیش از ۳۰ سال حضور در صحنه داشتند مثل محمدرضا صمیمی و حسین پرستار (از تهران) در کنار جوانانی که نخستین حضور خود را در صحنه تجربه کرده و مورد توجه داوران قرار گرفتند.

سطح کیفی آثار اجرا شده نیز در مجموع قابل قبول بود و تنوع در ساختار و مضامین دیده می شد.

نظم در برگزاری و استقبال تماشاگران از نمایش ها در هوای بسیار سرد بجنورد از جمله نکات قابل توجه این دوره بود.

به این ترتیب مسئولان بنیاد شهید نشان دادند که نگاه تازه شان به تئاتر نگاهی عمیق و از سر ضرورت است و نه باری به هر جهت، به گونه ای که اگر این نگاه همچنان استمرار و تقویت شود، می توان انتظار داشت که «بنیاد شهید» سردمدار فعالیت های ریشه ای در تئاتر مقاومت و ایثار باشد و به بهترین و درست ترین شکل، از تئاتر برای انتقال مفاهیم ارزشمندی همچون مقاومت، ایثار، شهادت و... بهره ببرد.

رحمت امینی