سازمان ملل متحد تاریخچه و ساختار

سیستمی دائمی برای امنیت دسته جمعی

از سال های دور که تمدن بشری شکل گرفت و جامعه بشری به گروهها و قومهای مختلفی تقسیم شد و به تبع آن حکومت ها و دولت ها شکل گرفتند ارتباط و تعامل نیز در بین آنها شکل گرفت؛ ارتباطهایی که هم جنبه خصمانه و هم جنبه دوستانه داشت ولی جنبه دوم یعنی خصمانه بودن روابط بیشتر بر عرصه بین المللی حاکم بود. بررسی مورخان نشان می دهد که در طول تار یخ برای هر نسلی یک جنگ وجود داشته است که این روند تا به امروز ادامه داشته است . اندیشه های مکتب رواقی یونانی در مورد جهان وطنی، نظرات هوگو گروسیوس هلندی در مورد تنظیم قوانین برای جنگ ها و همچنین نظرات افرادی همچون ایمانوئل کانت و جرمی بنتام در مورد انتر ناسیونالیسم لیبرال و دوری از جنگ ها برخاسته از همین شرایط بوده است.

با پیشرفت در عرصه های مختلف بالاخص در زمینه ارتباطات و همچنین افزایش تعداد دولت ها به دنبال اوج گیری ملی گرایی تعاملات نیز بین آنها پیچیده تر گشت. پیشرفت در زمینه تسلیحات نظامی شرایط را به مراتب متشنج تر کرد و جنگ ها به مراتب خطر ناک تر از پیش گردید. در جنگ های قرن نوزدهم این خطر احساس گردید. ولی در قرن بیست در دو جنگ جهانی خانمانسوز نمود بیشتری پیدا کرد جنگ جهانی اول با بر جا گذاشتن۵ میلیون کشته افکار جهانی را به طرف ایجاد راهکارهایی برای جلو گیری از بروز چنین جنگ هایی رهنمون ساخت که منجر به تاسیس جامعه ملل در سال۱۹۲۰ گردید؛ جامعه ملل در زمان تاسیس خود یک حرکت عالی و بی نظیر بود و لی به خاطر ضعف ساختاری و نیز عدم همکاری و همامنگی بین قدرت های بزرگ رو به افول نهاده و نتوانست جلوی جنگ دیگری که به مراتب خطرناک تر از اولی بوده را بگیرد جنگ جهانی دوم با بر جا گذاشتن میلیونها نفر کشته و میلیاردها دلار خسارت ضربه بزرگی بر جامعه بین المللی وارد ساخت. در این جنگ از ابزارهای جنگی جدیدی همانند بمب افکن های جت و نیز بمب اتمی استفاده شد که به طور جدی حیات تمام ابنای بشر بر روی کره زمین را به شدت تهدید می کرد و آینده تاریکی را برای بشریت متصور ساخت. کشورهای فاتح جنگ با عنایت به این مسئله و همچنین برای نظم دهی به دنیای پس از جنگ گرد هم آمده و برای تاسیس سازمانی قدرتمند تر نشست هایی برگزار کردند که منجر به تاسیس سازمان ملل متحد در۲۴ آوریل۱۹۴۵ گردید. سازمان ملل متحد در طی حدود۶۰ سال از شکل گیری اش فعالیتهای متنوعی داشته که در ادوار مختلف با فراز و نشیب هایی همراه بوده است ولی به طور کلی با فرو پاشی جهان دو قطبی و برچیده شدن جهان مسلکی شرق و غرب، سازمان ملل متحد و بالاخص شورای امنیت به مراتب فعال تر شده و نقش اساسی خود را در عرصه بین المللی بازیافته و به عنوان گسترده ترین و مهم ترین نهاد در عرصه بین الملل بر سیاست های کشورها تاثیر می گذارد لذا با عنایت به اهمیت و ضرورت بررسی در فعالیت ها وساختارهای این نهاد در مقاله حاضر به طور اجمالی به بررسی این سازمان پرداخته شده است.

● تاریخچه سازمان ملل متحد

سازمان ملل متحد به دنبال گسترده ترین و وحشتناک ترین جنگ تاریخ بشر یعنی جنگ جهانی دوم شکل گرفت جنگی که میلیون ها کشته و آواره و همچنین میلیاردها دلار خسارت برای طرفین درگیر به جا گذاشته بود. کشورهای بنیانگذار و در راس آنها متفقین (فاتحین جنگ) با عنایت به تجربه جامعه ملل و ضعف آن نهاد در جلوگیری از شعله ور شدن جنگ جهانی دیگر به تاسیس این نهاد همت گماشتند که این مهم در طول۴ سال و به شکل بارز در۷ کنفرانس به انجام رسید که در ذیل به ترتیب زمانی بدان ها اشاره می شود :

۱) منشور آتلانتیک: در۱۴ ژانویه۱۹۴۱ روزولت (رئیس جمهور آمریکا) و چرچیل (رئیس جمهور بریتانیا) در اقیانوس اطلس با هم دیدار کرده و منشوری را امضا کردند که در آن به لزوم ایجاد یک سیستم دائم امنیت دسته جمعی اشاره شد.

۲) اعلامیه ملل متحد: در اول ژانویه۱۹۴۲ سران۴ کشور آمریکا شوروی انگلستان و چین در واشنگتن گرد هم آمده و برای اولین بار اصطلاح ملل متحد را به کار بردند که به امضای۲۲ کشور از جمله ایران رسید.

۳) کنفرانس مسکو: در۳ اکتبر ۱۹۴۳ وزیران امور خارجه۳ کشور آمریکا (هال) روسیه (مولوتف) و بریتانیا (ایدن) اعلامیه ای معروف به اعلامیه امنیت دسته جمعی را مورد توافق قرار دادند که به لزوم تشکیل هر چه زودتر یک سازمان بین الملل عام تاکید داشت.

۴) کنفرانس تهران: در اول دسامبر۱۹۴۳ سران۳ کشور در تهران گرد هم آمده و اصول اساسی سازمان را پی ریزی کردند.

۵) کنفرانس دمبارتن اوکس: از۲۱ اوت تا۱۷ اکتبر۱۹۴۴ نمایندگان۴ کشور آمریکا انگلیس شوروی و چین در ویلای دمبارتن اوکس واشنگتن گرد هم آمده طرح اصلی این سازمان را تهیه کرده و برای کلیه کشورهای متفق و بی طرف جنگ اعلام داشتند تا نظرات خود را نسبت به آن اعلام دارند.

۶) کنفرانس یالتا: سران۳ کشور آمریکا انگلیس شوروی از۴ تا۱۱ فوریه۱۹۴۵ تشکیل جلسه داده تا نظر نهایی خود را در مورد اساسنامه سازمان و همچنین برقراری امتیاز مخصوص (حق وتو) برای کشورهای بزرگ اعلام دارند.

۷) کنفرانس سان فرانسیسکو: در ۲۵ آوریل۱۹۴۵ کنفرانس با شرکت۵۰ کشور از جمله ایران تشکیل گردید. در این کنفرانس منشور ملل متحد تصویب شد و در۲۴ اکتبر همان سال قدرت اجرایی یافت

این منشور مشتمل بر یک مقدمه و۱۱۱ ماده و یک ضمیمه۷۰ ماده ای مربوط به اساسنامه دیوان بین المللی داد گستری است . منشور ملل متحد از نظر حقوقی نسبت به معاهدات بین المللی اولویت و رجحان دارد.

زبان های رسمی سازمان که اسناد و قطعنامه ها بدان زبان ها ترجمه می شود؛ زبان های انگلیسی فرانسوی، عربی، چینی و روسی می باشد.

● اهداف سازمان

اهدافی که در منشور برای سازمان در نظر گرفته به طور مختصر در۴ بند بدان ها اشاره می شود:

▪ حفظ صلح و امنیت بین المللی

▪ توسعه روابط دوستانه بین دولت ها بر مبنای احترام به تساوی حقوقی و اصل تعیین سرنوشت دولت ها توسط خود آنها

▪ همکاری بین المللی برای حل مسائل بین المللی که دارای جنبه های اقتصادی اجتماعی فرهنگی و یا بشر دوستی باشند و پیشبرد و تشویق ▪ احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همگان بدون تمایز از حیث نژاد جنس زبان و مذهب

▪ به وجود آوردن مرکزی برای هماهنگ نمودن اقداماتی که ملل مختلف جهت حصول این هدفهای مشترک معمول می دارد.

● عضویت و شرایط آن

در سازمان ملل دو شکل عضویت وجود دارد

۱ ) اعضای موسس که۵۰ کشور بودند، از جمله ایران که موارد مورد توافق کنفرانس سان فرانسیسکو را قبول کرده و به کشورهای متحد اعلام جنگ کردند۲ ) اعضای غیر موسس که بعدا به عضویت این جامعه در آمدند شرایطی که برای عضویت این کشورها در نظر گرفته شده۵ شرط به شکل ذیل می باشد:

۱) یک دولت مستقل باشد

۲) صلح جو باشد

۳) تعهدات اساسنامه را بپذیرد

۴) قادر به انجام آن تعهدات باشد

۵) آماده انجام آن تعهدات باشد.

نحوه پذیرش کشورها در سازمان بدین صورت است که بعد از تقاضای کشوری باید به موافقت شورای امنیت بدون استفاده از حق وتو رسیده و بعد به تصویب مجمع عمومی سازمان برسد که به خاطر استفاده مکرر از حق وتو در شورا در برهه های مختلف موجب تنشها و فراز و نشیب های مختلفی شده بود؛ به عنوان مثال پذیرش اعضای جدید به دنبال فضای تنش زدایی بعد از مرگ استالین و کنار رفتن ترومن به جریان افتاد که در سال۱۹۵۴ تعداد۱۶ کشور یکجا به عضویت پذیرفته شدند.

تعداد اعضای سازمان اکنون۱۹۲ عضو می باشد. آخرین کشوری که به عضویت پذیرفته شد، کشور مونته نگرو در سال۲۰۰۶ بود. در ضمن در سال۲۰۰۲ سوئیس بعد از نیم قرن بالاخره تقاضای عضویت کرد که بلافاصله مورد تائید قرار گرفت.

به غیر از اعضای اصلی ناظرینی که الزاما دولت نیستند در سازمان حضور دارند به عنوان مثال مجمع عمومی در سال۱۹۷۴ از ساف (سازمان آزادیبخش فلسطین) برای عضو ناظر بودن دعوت به عمل آورد، ضمنا اتحادیه عرب و واتیکان نیز دارای چنین شرایطی می باشند.

● ارکان سازمان ملل متحد

▪ مجمع عمومی

این مجمع مهم ترین رکن تبادل نظر و مشورتی سازمان می باشد که با شرکت کلیه اعضای سازمان ملل تشکیل می شود. همه کشورها اعم از بزرگ و کوچک دارای رای یکسان می باشند هر کشور می تواند تا۵ نماینده در اجلاس ها داشته باشد .مجمع عمومی سالی۱ جلسه دارد که از سومین سه شنبه ماه سپتامبر هر سال شروع شده و به طور معمول۳ یا۴ ماه طول می کشد. در ضمن جلسات اضطراری می تواند با درخواست اعضا یا دبیر کل تشکیل گردد؛ هر ساله مجمع یکی از نامزدهای احراز ریاست را به مدت یک سال برای ریاست مجمع بر می گزیند که از بین نمایندگان دولتها در مجمع می باشند. نحوه رای گیری در مجمع بدین نحو است که در مورد مسائلی همچون پذیرش اعضا، تعیین اعضای غیر دائم شورای امنیت و اخراج اعضا تصمیمات با اکثریت دو سوم اعضای رای دهنده اتخاذ خواهد شد؛ ولی در مورد مسائلی که بیشتر جنبه آیین نامه ای و توصیه ای دارند با اکثریت ساده اتخاذ می گردد. شمار اعضای غایب مجمع در رای گیری محسوب نمی گردد.

مجمع دارای۷ کمیسیون به عناوین ذیل می باشد :

۱) کمیسیون سیاسی

۲) کمیسیون خاص سیاسی ویژه

۳) کمیسیون اقتصادی

۴) کمیسیون اجتماعی

۵) کمیسیون مسائل مربوط به قیمومت

۶) کمیسیون مسائل مالی و اداری

۷) کمیسیون حقوقی

۲ کمیته دائم مجمع را در انجام وظایفش یاری می کند

۱) کمیته مشورتی برای مسائل مالی و اداری که از۱۲ عضو تشکیل می شود

۲) کمیته سهمیه ها که۱۰ عضو دارد؛ مدت ماموریت این۲ کمیته مدت۳ سال می باشد.

محمود کریمی-کارشناس ارشد دیپلماسی و مطالعات منطقه‌ای