ایران در مسیر رهبری استراتژیک منطقه

گام برداشتن در محیط بین المللی و تعامل با بازیگران دولتی و غیردولتی, نیازمند استفاده از استراتژی ها و طرح های برنامه ریزی شده برای حرکت به سمت جایگاه برتر در سطح منطقه است

گام برداشتن در محیط بین‌المللی و تعامل با بازیگران دولتی و غیردولتی، نیازمند استفاده از استراتژی‌ها و طرح‌های برنامه‌ریزی شده برای حرکت به سمت جایگاه برتر در سطح منطقه است.

اینک وابستگی متقابل کشورها و افزایش تعاملات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... آنها در حال افزایش است. وجه مشخصه همه این تحولات را می‌توان در افزایش پیچیدگی رفتار دولت‌ها و موضوعات پیش‌روی آنها دانست.

در راستای اعتلا و ارتقای جایگاه جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه و نظم بین‌الملل باید جمع‌آوری تحلیل اطلاعات مربوط به موضوعات بین‌المللی را مورد توجه قرار داده و برای سیاست خارجی ایران در آینده برنامه‌ای را در نحوه تعامل با دیگر کشورها تدوین کرد.

طبیعی است که نحوه و میزان تعاملات جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه و نظام بین‌الملل می‌تواند کشورمان را در رسیدن به جایگاه رهبری استراتژیک منطقه‌ای یاری کند؛ لذا تعامل با قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و دیگر کشورها باید برحسب نتایج قابل پیش‌بینی برای منافع ملی کشورمان مورد تاکید قرار گیرد. در اینجا لازم است تاکید شود که جمهوری اسلامی ایران باید روابط با دیگر کشورها را مدیریت کرده و تحکیم مناسبات با کشورهای دوست و مدیریت روابط با کشورهای متخاصم را مورد توجه قرار دهد. باید به این نکته توجه داشت که در نظام بین‌الملل نه می‌توان از متحدین همیشگی سخن گفت و نه می‌توان محور را مخاصمه با جهان قرار داد. ذکر یک مثال در این باره موضوع مورد بحث را روشن‌تر خواهد کرد.

تا پیش از فروپاشی شوروی آنچه جایگاه ایران را در منطقه مشخص می‌ساخت، تا حد قابل توجهی موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و مجاورت آن با خلیج‌فارس و تنگه هرمز بود که عبور و مرور

۴۰ درصد انرژی جهان از آن صورت می‌گرفت. لذا هر کدام از ۲ قطب شرق و غرب در قالب رقابت‌های موجود در ساختار دوقطبی جنگ سرد تلاش می‌کردند برای تثبیت و تداوم حضور خود در منطقه روابط خود را با کشور ایران در ابعاد گوناگون حفظ کرده و گسترش دهند. با فروپاشی شوروی، ایران با ۱۰ کشور جدید در شمال خود و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی ما بین ۲ منطقه برخوردار از انرژی در جهان یعنی خلیج‌فارس و خزر مواجه شد. این محیط به صورت آشکاری قدرت و اثرگذاری ایران را در منطقه آسیای غربی رشد داد به‌گونه‌ای که ضمن تقویت جایگاه استراتژیک ایران، امکان بازی در میدان وسیعتر در ۲ منطقه بزرگ خاورمیانه و آسیای مرکزی و قفقاز را به ایران داد.

با تحولات جدید فرصت جدیدی برای همکاری اقتصادی و تبدیل شدن به مسیر ترانزیت کالا و انرژی برای آن فراهم شد. با تحولات پس از ۱۱ سپتامبر نیز، نفوذ و تأثیرگذاری جمهوری اسلامی ایران در روندهای منطقه‌ای و جهانی افزایش قابل توجهی یافت و این همه در شرایطی است که تقاضا برای انرژی به‌صورت کلی و سوخت‌های فسیلی به‌طور خاص از سوی اروپا و کشورهایی مثل چین، ژاپن و هند در آسیا در حال افزایش است و روز به روز نیاز این کشورها به انرژی ایران بیشتر می‌شود.نتیجه آنکه، در حال حاضر ایران مهم‌ترین و تاثیرگذارترین بازیگر منطقه خاورمیانه است.

● تاثیر‌گذاری ایران در عراق

باعث شده که ایالات متحده برای برقراری ثبات و آرامش در عراق به ایران متوسل شود. برقراری چند دور مذاکرات ایران و آمریکا در مورد عراق گواه جایگاه تاثیر‌گذار ایران در منطقه است. پیش کشیدن شعار تغییر از سوی دولت جدید آمریکا و تمایل روزافزون ایالات متحده به انجام مذاکره با ایران گواه دیگری است بر این سخن. گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در منطقه به‌خصوص با سرنگونی حکومت صدام حسین و از بین رفتن طالبان با وجود موانع بسیار رو به گسترش بوده است.

باید افزود: ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص خود می‌تواند نقش حلقه اتصال ۳منطقه آسیای میانه، جنوب آسیا و آسیای غربی به خاورمیانه را ایفا کند. بدیهی است که هریک از این مناطق فرعی دارای مزیت‌های اقتصادی قابل توجهی هستند که زمینه را برای همکاری گسترده کشورهای آسیایی فراهم می‌سازد. مردم این منطقه نه‌تنها دارای اشتراکات تاریخی یا فرهنگی و تمدنی هستند بلکه سرنوشت آنها نیز به یکدیگر گره خورده است. در همین چارچوب امنیت انرژی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه آسیایی، از جمله حوزه‌های مهم نقش آفرینی برای ایران‌است. ایران با برخورداری از ذخایر عظیم نفت و گاز در جهان و موقعیت جغرافیایی مناسب، در خلیج فارس و دریای خزر و همسایگی با منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، پتانسیل آن را دارد که نیازهای انرژی مصرف کنندگان آسیایی را تأمین کند.

موقعیت ایران به‌ویژه در بخش گاز اهمیت بیشتری دارد‌ زیرا از یک سو گاز در استراتژی امنیت انرژی مصرف‌کنندگان آسیایی جایگاهی ویژه یافته است و از دیگر سو، ایران دارای دومین منابع گاز جهان و موقعیت جغرافیایی برتر در منطقه غرب آسیاست. با توجه به جایگاه کنونی جمهوری اسلامی ایران، نظام کنونی همزمان مجموعه‌ای از فرصت‌ها و تهدیدات را برای جمهوری اسلامی ایران در بردارد. سؤال این است که ایران به‌عنوان قدرت منطقه‌ای چه استراتژی‌ای را باید در مقابل دیگر دولت‌ها و به‌خصوص کانون‌های فرصت، در پیش گیرد؟

شاید پاسخ این سؤال را بتوان ابتدا در راهبردی که سند چشم‌انداز ۲۰ ساله پیش روی می‌گذارد، یافت. جمهوری اسلامی ایران مانند دیگر کشورها اقدام به تدوین راهبردی برای توسعه همه‌جانبه کشور کرده است. این راهبرد که از آن با نام چشم‌انداز ۲۰ ساله یاد می‌شود هدف اصلی خود را رساندن ایران به جایگاه اول منطقه‌ای قرار داده است. برای رسیدن به این هدف، سند چشم‌انداز ۲۰ ساله از تعامل سازنده به‌عنوان راهبرد اساسی سیاست خارجی ایران نام می‌برد. این راهبرد که واجد ویژگی ترکیبی بوده است هم از راهبرد رقابت در محیط بین‌المللی وام گرفته و هم از راهبرد تعامل. در این راهبرد ابزارهایی چون اقناع، ترغیب، دیپلماسی فعال و از همه مهم‌تر اجماع‌سازی‌ بسیار مهم تلقی می‌شوند.

تجربه نشان داده است راه تغییر ساختار بین‌الملل ابزارهایی چون زور، اجبار و اقدامات تهاجمی نیست. راهبرد مذکور این فرصت را به کشور می‌دهد که از طریق همراه کردن کشورها با خود و ایجاد اجماع به‌طور تدریجی ارزش‌های نامطلوب را تغییر دهد. از طرفی این استراتژی زمینه را برای ارتقای جایگاه کشور فراهم کرده و ایران می‌تواند نقش الهام بخش خود را ایفا کند. تعامل سازنده به معنای مشارکت و تعامل ایران در امور جهانی با انگیزه استفاده از امکانات خارجی برای توسعه، رفع موانع و تهدیدات بین‌المللی و از همه مهم‌تر ارائه تصویری از ایران به‌عنوان یک بازیگر اثرگذار بین‌المللی است. در نتیجه تعامل سازنده، اتخاذ سیاستی پویا و تاثیر‌گذار با شناخت دقیق معادلات سیاسی در صحنه روابط بین‌المللی و منطقه است.

با توجه به هدف اصلی چشم‌انداز به مثابه راهبرد کلان کشور- تبدیل ایران به قدرت اول منطقه- از یک سو و محدودیت‌های تحمیل شده بر کشور در زمینه دستیابی به منابع بین‌المللی از سوی دیگر توجه بیش از پیش به آسیا که در حال افزایش نقش و جایگاه خود در نظام بین‌المللی است و به‌خصوص تعامل با قدرت‌های بزرگ آسیا از جمله چین، ژاپن یا هند الزامی جدی به‌نظر می‌رسد.