کارنامه ناموفق اصلاحات ارضی در ایران دوره پهلوی

اصلاحات ارضی مجموعه عملیاتی است که هدف آن تغییر ساختار یک کشور و یا چند ناحیه از طریق اصلاح روابط اجتماعی به منظور تأمین شرایط لازم جهت استفاده از فنون زراعی و افزایش تولیدات کشاورزی است به عبارت دیگر اصلاحات ارضی یا الغای رژیم ارباب و رعیتی عبارت است از تغییرات اساسی در میزان و نحوه مالکیت ارضی بویژه ارضی کشاورزی و مراتع به منظور افزایش بهره وری عمومی جامعه اصلاحات ارضی در جهان, پس از جنگ جهانی دوم و در ایران از دهه ۱۳۴۰ آغاز گردید

اصلاحات ارضی مجموعه عملیاتی است که هدف آن تغییر ساختار یک کشور و یا چند ناحیه از طریق اصلاح روابط اجتماعی به منظور تأمین شرایط لازم جهت استفاده از فنون زراعی و افزایش تولیدات کشاورزی است. به عبارت دیگر اصلاحات ارضی یا الغای رژیم ارباب و رعیتی عبارت است از تغییرات اساسی در میزان و نحوه مالکیت ارضی بویژه ارضی کشاورزی و مراتع به منظور افزایش بهره وری عمومی جامعه. اصلاحات ارضی در جهان، پس از جنگ جهانی دوم و در ایران از دهه ۱۳۴۰ آغاز گردید.‏

اصلاحات ارضی به عنوان یک موضوع استراتژیک عمرانی و انسانی در چند دهه اخیر اهمیت زیادی کسب نموده به خصوص بعد از جنگ جهانی دوم در سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ وارد مرحله جدیدی گردیده است. از اصلاحات ارضی دهه های اخیر می توان به اصلاحات ارضی هند که در یک فضای دموکراتیک شکل گرفت، اصلاحات ارضی مصر که تحت رژیم نظامی به اجرا درآمد. اشغال نظامی ژاپن، انقلاب دهقانان بولیوی، اشتراکی کردن مزارع اروپای شرقی، دگرگونی های سیاسی و اقتصادی در جمهوری خلق چین که متأثر از فعالیت های جنبش های نیرومند انقلابی بود و هم چنین سایر برنامه های اصلاحی در دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ در آسیا، آمریکای لاتین، آفریقا و بخصوص اصلاحات ارضی ایران اشاره کرد که در فضای خاص رژیم پهلوی (در شروع دهه ۱۹۶۰ میلادی برابر با سال ۱۳۴۰شمسی) به اجرا درآمد.‏

پیش از انقلاب اسلامی، در ایران اصلاحات ارضی بر اساس نسق انجام گرفت. خرده مالکان نصیبی از اصلاحات ارضی نبردند، زمین ها به شدت قطعه قطعه شد و نظام های کار گروهی و تعاونی های مشاع موجود در هم ریخت. در سال های بعد از انقلاب اسلامی، هنگامی که دولت انقلابی با مشکلات سیاسی و فشارهای خارجی مواجه بود. و در واقع دولت نوپای جمهوری اسلامی ایران وارث آشفتگی های ناشی از اصلاحات ارضی بود؛ بسیاری از روستاها تخلیه گردیده و اراضی کشاورزی متروک شده بود. راه حل ساماندهی به این مشکلات اجرای اصلاحات ارضی مجدد بر اساس موازین انقلابی جمهوری اسلامی ایران و بهره گیری از روش های علمی بود. اجرای لایحه اصلاحات ارضی از سال ۱۳۴۱ با توجه به ویژگی های خاص خود آغاز گردید و تا پایان سال ۱۳۵۱ به طول انجامید.

اصلاحات ارضی در ایران با تصویب قانون اصلاحات ارضی در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۴۰ آغاز شد و با رفراندوم نمایشی ۶ بهمن ۱۳۴۱ به مرحله اجرا در آمد. اصلاحات ارضی در سه مرحله انجام شد:

در مرحله نخست تعیین شد که هیچ مالکی بیش از یک ده نداشته باشد. مازاد زمین ها و ده‌ها می باید به کشاورزانی که در آن زمین ها به بهره برداری مشغول بودند فروخته شود. با فروش سهام کارخانجات دولتی ترتیب باز پرداخت بهای زمین ها به مالکان فراهم گردید.

در مرحله دوم صاحبان زمین های استیجاری می باید یا به تقسیم درآمد حاصل از اجاره بپردازند و یا بر اساس قرارداد های اجاره، زمین‌ ها

را به کشاورزان بفروشند. به عبارت دیگر مالکان موظف شدند که یا ملک کشاورزی خود را برای سی سال به کشاورزان اجاره نقدی دهند و یا آن را با توافق بدان ها بفروشند. بدین ترتیب حداکثر مالکیت زمین‌ ها در دست یک مالک بسیار محدود شد. املاک موقوفه عام نیز بر اساس درآمد آن زمین به اجاره دراز مدت ۹۹ ساله به کشاورزان واگذار گردید. در مورد موقوفات خاص متولیان مجبور به فروش آنها به دولت و تقسیم آن بین کشاورزان شدند.

در مرحله سوم مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند بر اساس قانون اصلاحات مجبور به فروش آن به کشاورزان شدند و با رضایت مالک و کشاورز یا تقسیم به نسبت بهره مالکانه مرسوم در محل شدند. بدین ترتیب همه کشاورزان ایران صاحب زمین شدند و ادعا شد که ایران از یک کشور "عقب مانده فئودالی" به سوی یک کشور با "کشاورزی آزاد" و "صنعتی شدن" گام بر می دارد! ‏یکی از پیامدهای نامطلوب اصلاحات ارضی در ایران تقسیم ارضی به قطعات کوچک بود که هنوز هم با گذشت متجاوز از چهل سال این مشکل در روستاها حل نشده و تا زمانی که ارضی روستاها به صورت قطعات بزرگ در نیاید مشکل عدم بهره برداری مطلوب از ارضی روستاها باقی خواهد ماند. زمین های قطعه قطعه شده به دلیل هزینه بالا، توانایی کشت کشاورزی مکانیزه (نظیر سموم دفع آفات نباتی، بذر های اصلاح شده، آبیاری قطره ای) و استفاده از تجهیزات جدید و مدرن کشاورزی را نداشته و در نتیجه این کشاورزان توانایی رقابت با مالکان بزرگ را که با استفاده از کشاورزی علمی سطح تولید را بالا برده بودند، از دست داده و از کشاورزی برای رفع نیازهای خانگی و تولید محلی استفاده می گردند.‏

بنابراین باید در این زمینه سیاست های جهانی سود جست. یکی از این سیاست ها، یکپارچه کردن اراضی است که در بسیاری از کشورها انجام شده است. یکپارچه سازی ارضی به چند نوع صورت می گیرد در بعضی از روستاها، خود روستاییان به این نتیجه رسیده اند که پراکندگی ارضی موجب زیان اقتصادی و درآمد ناکافی خواهد شد و به صورت یک نیاز درونی و برخاسته از جامعه در اغلب جوامع اقدام به یکپارچه نمودن ارضی به روش معاوضه نمودند. در بعضی از کشورها، دولت ها بعد از اصلاحات ارضی متوجه معایب چند پارچگی ارضی شدند و برای رفع آنها، اقداماتی به عمل آوردند. در فرانسه بعد از جنگ جهانی دوم برای مقابله با تفرق ارضی زراعی، دولت موسسه ای برای یکپارچه سازی ارضی ایجاد کرد. مشکل اصلی شکست اصلاحات ارضی در کشور ایران سه مسئله اساسی است: اول اینکه زمینه، شرایط و آماده سازی مقدماتی که نوعی فرهنگ سازی و آشنایی روستاییان با این مسئله است صورت نگرفت. دوم جنبه تقلیدی بودن صرف آن از کشورهای دیگر بود که با شرایط و مقتضیات محلی مناطق مختلف و قوانین و مقررات ایران سازگاری نداشت. سوم اصلاحات ارضی فرایندی است که می باید در طولانی مدت و تحت نظارت سازمانی مشخص از طرف دولت اجرا می شد. بعد از اجرای این اصلاحات، تمامی مسائل مربوط به آن و مشکلات روستاییان به حال خود سپرده شد. باید توجه داشت که اجرای اصلاحات ارضی با واگذاری زمین و یا به عبارت دیگر با تغییر مالکیت خاتمه نمی یابد، بلکه تغییر مالکیت از جمله قدم های اصلی و اولیه در اصلاحات ارضی کشور محسوب می شود. این اقدامات و به تبع آن حمایت های دیگر اقتصادی و علمی از روستاییان باید تحت نظارت دولت و سازمان مشخصی باشد که در طولانی مدت بر این اقدامات و فعالیت ها نظارت داشته باشد.

حجت الله عظیمی زادگان

منابع:

مقدمه ای بر جغرافیای روستایی ایران، دکتر مسعود مهدوی، انتشارات سمت، تهران ۱۳۸۴

محمد رضا پهلوی: پاسخ به تاریخ- انتشارات مرد امروز - ۱۳۶۴

ازغندی، علیرضا؛ تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰ ـ ۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳‏