همیشه بخشی از واقعیت فدا می شود

تاملی کوتاه بر ادبیات ناتورالیستی

تولستوی در خاطرات روزمره خود می‌نویسد به خاطر نمی‌آورده که اتاق را گردگیری کرده یا نه؟ منظور آن است که یک کار از سر عادت در خاطر ثبت نمی‌شود اما با این همه تولستوی با ادراک واقعیت روزمره و بیان آن به صورت کلمات در واقع آن را به خاطر می‌آورد و البته با این کار منطق تکراری آن را درهم می‌ریزد. بنابراین چیزی ورای واقعیت می‌تواند وجود داشته باشد که از قضا واقعیت را یادآوری کند و همچنین منطق تکراری آن را نابود کند.

فرآیند ادراک در خودش، غایتی زیبایی‌شناختی دارد و در این کار باید تامل صورت گیرد یعنی طولانی‌تر شود. این دیگر وظیفه هنر است که با گرفتن مصالح از این منابع و دگرگون‌کردن‌شان امکان یادآوری را فراهم آورد. با طولانی شدن قضیه و دیر واکنش نشان دادن به واقعیت عملاً موجود هنر رسالت دوگانه خود را به جای می‌آورد، یعنی در عین آشنایی‌زدایی با مخاطب آن چیز را نیز یادآوری می‌کند و با این کار آن چیز را از ورطه فراموشی می‌رهاند.

ادبیات ناتورالیستی اما تلاشی است برای پاسخ بدون مکث و واکنش آنی به واقعیت عملاً موجود. این ادبیات بیشتر شبیه به نقشه و طرحی است که به منظور یک تحقیق علمی تهیه و تدوین شده است. طبق این نقشه ادبیات و حتی هنر به طور کلی در سیر تکامل خود به مرحله‌ای علمی رسیده است و نه‌تنها می‌کوشد واقعیت را موافق با دقیق‌ترین شیوه مشاهده توصیف کند بلکه بر خصلت علمی و به خصوص خصلت طبیعی مشاهده تاکید می‌کند. به این ترتیب دیگر علم نه‌تنها یار و دستیار هنر تلقی نمی‌شود بلکه بالعکس هنر در بهترین و والاترین حالت خود خدمتکار علم می‌شود.

امیل زولا در عشق و علاقه‌ای که به علوم طبیعی ابراز می‌کند تا به آنجا پیش می‌رود که ناتورالیسم را در رمان صرفاً به عنوان کاربرد روش تجربی در ادبیات تعریف می‌کند. اما این تجربه یا رویارویی چه می‌تواند باشد، به جز یک لفظ پرطنین که دیگر هیچ معنا و مفهومی ندارد یا لااقل جز مشاهده محض، معنای دقیق دیگری ندارد. زولا همچون دانشمندان با کیفی در بغل سفرهای اکتشافی خود را به درون جهان فلاکت و رنج می‌آغازد تا رسالت علمی خود را تام و تمام به انجام برساند. کل اندیشه‌ای که زولا سلسله رمان‌های خود را بر آن استوار کرده شبیه نقشه و طرحی است که برای یک تحقیق علمی تهیه و تدوین می‌کنند. زولا کار خود را از مساله یعنی از امری می‌آغازد که چیزی درباره آن نمی‌داند یا اگر هم می‌داند آن چیزی نیست که می‌جوید به بیانی دیگر ذهن برای آن چیز خالی است بنابراین گردآوردن و از غربال گذرانیدن مواد و مصالح با «طرح مساله» آغاز می‌شود. در واقع آشنایی دقیق‌تر با آن بخش از زندگی که باید مورد مطالعه قرار گیرد با طرح مساله و نه حتی تجربه آغاز می‌شود. چیزی که او را به جانب مساله هدایت می‌کند تجربه نیست بلکه مساله است که او را به سوی تجربه سوق می‌دهد. شیوه ناتورالیست‌ها اینچنین است؛ آنها جهان روشن، آشکار و حل‌شده‌ای را طلب می‌کنند.

اما چرا زولا از توصیف طبیعی ماجرا یا فلان چیز در جامعه خود را رها نمی‌کند؟ چرا او گمان می‌کند که می‌تواند تمام واقعیت را بازتاب دهد؟ شاید از آن رو که او ناتوان از اعمال استعلاست. اجبار او در پیروی از ناتورالیسم و حل مساله او را در هیئت یک دانشمند و نه یک هنرمند می‌نمایاند در حالی که تجربه‌ای که هنرمند از جهان به دست می‌آورد مبتنی بر طرح و نقشه نیست. هنرمند مواد و مصالح تجربی را گویی گذری از جایی و از چشم‌اندازی گرد می‌آورد. آنها را با خود به این سو و آن سو می‌برد، به آنها مجال رشد می‌دهد، طول می‌دهد و فاصله را رعایت می‌کند تا روزی آنها را در قالب «اثر هنری»، در قالب چیزی رازآلود و دقیقاً به همین دلیل زیبا به نمایش بگذارد.

اما با این حال زولا هنرمند است نه یک دانشمند، هنر او زیبایی‌شناختی کردن رنج است، گویی که رنج و فلاکت هم می‌تواند زیبا باشد. اینکه زولا فلاکت را طوری به تصویر می‌کشد که آدمی دوست می‌دارد مفلوک باشد. بیانگر آن جنبه هنری موضوع است که منطق تکراری واقعیت موجود را برنمی‌تابد و آن را به ورای آن ارجاع می‌دهد زیرا در هر حال فلاکت نمی‌تواند زیبا باشد مگر آنکه آن را آنچنان که هست ندید و به عبارتی دیگر آن را از واقعیت عملاً موجودش خارج کرد و به این سان به آن جنبه‌ای هنری بخشید. واقعیت نیز آن است که هنر هرگز نخواهد توانست به تمامی در برابر وسوسه زیبایی‌شناختی کردن واقعیت مقاومت کند.