برای روز خبرنگار

جهانی میان بیم و امید

۱ _ تیبورمند برای ترسیم وضعیت جوامع در حال گذار تمثیلی دارد كه تا سال ها و دهه ها توجه روشنفكران را به خود معطوف داشته است: «جهانی میان ترس و امید». آیا این تعبیر را نمی توان ناظر بر عالم مطبوعات ایران در این ایام هم دانست؟

به هر رو ضرباهنگ زندگی اهالی مطبوعات در این روزها با امید و بیم بیشتر می زند: یكسو امید به رویش نسل جدیدی از روزنامه نگاران جوان و نوآور است كه در شبكه های موثری از دنیای مجازی و واقعی به آفرینش های بزرگ ذهنی و حرفه ای دست زده اند و سوی دیگر دغدغه ای كه این بذرهای مستعد در كدام زمینه مساعد خواهند ماند؟ این روزها اشك ها و لبخندهای روزنامه نگاران بیشتر در محافل و مراسم تودیع و بدرقه خاتمی و مدیران فرهنگی و رسانه ای به قاب های تقدیری منضم می شود كه رویه دیگر آن نگرانی از آینده عالم مطبوعاتی است. روز خبرنگار و جشنواره مطبوعات هم به دور از این دو بیم و امید نبود.

۲ _ مطبوعات به لحاظ اینكه در طلیعه توجه جامعه جدید ایرانی به وسایل ارتباط جمعی قرار داشته اند و در مقاطع حساسی به مثابه موثرترین رسانه، نقشی ویژه ایفا كرده اند، امروز نیز نیاز به توجه ویژه دارند. تاریخ روزنامه نگاری معاصر ما حداقل در دوره هایی خاص، تاریخ تفكر و آگاهی های نوین فرهنگی و سیاسی نیز هست، از این رو سیر نوآوری و توسعه را در ایران از هر وجهی كه بخواهیم و بكاویم نمی توان فارغ از روند تحول و عوامل و موانع توسعه مطبوعات بازشناخت.

۳ _ آنچه در عالم مطبوعات هنوز در موقعیت صنف است، نهادها و زیرساخت های حقوقی، صنفی و فرهنگی است. مطبوعات در ایران همواره در مقاطعی نظیر جنبش مشروطه، جنبش ملی شدن نفت، انقلاب اسلامی و جنبش اصلاحات دارای نقش های موثر سیاسی و اجتماعی بوده اند، اما این نقش ها و كاركرد ها با دوام و قوام همراه نبوده است، شاید دلیل این امر آن باشد كه برخی عوامل توسعه مطبوعات كه بیشتر برون مطبوعاتی هم بوده اند به دلیل نهادینه نشدن، در شرایطی بازگشت پذیر شده اند.

ساخت قدرت سیاسی، وضع نهادهای مدنی و مولفه های فرهنگی و حقوقی مثل قانون گرایی و آزادی در زمره این عوامل توسعه مطبوعاتند كه اگر در موقعیت پایداری قرار نگیرند بیش و پیش از سایر عرصه ها، مطبوعات را تحت تاثیر قرار می دهند.

۴ _ میان عوامل اجتماعی و سیاسی با توسعه كمی و كیفی مطبوعات نوعی «پیوند گزینشی» وجود دارد. منطق ساختاری تمركز و خودكامگی كه با منطق ساختاری توزیع و انتشار قدرت متفاوت است با نوع ویژه ای از نظام مطبوعاتی سازگار است كه فاقد مولفه های اصلی توسعه است؛ مطبوعات توسعه نیافته عمدتاً مطبوعات غیرموثر هستند و زبان و محتوای غیرانتقادی دارند. به عبارت دیگر میان بهره مندی سرانه كمتر جامعه از مطبوعات، مضمون غیرسیاسی و زبان محافظه كارانه و تملق آمیز آنها با نظام خودكامه قدرت سیاسی نوعی همبستگی و تقارن منطقی وجود دارد.

۵ _ از آنجا كه گرانیگاه توسعه مطبوعات، در توسعه سیاسی است لذا می توان بیم ها و امیدهای عالم مطبوعات را با بیم ها و امیدهای توسعه سیاسی در ایران سنجید. توسعه سیاسی ناظر بر افزایش توان و امكان مشاركت همگانی و رقابت عادلانه سیاسی است كه برآیند آن پیدایش زمینه مشاركت آمیز و رقابت انگیز در تولید و مصرف فرآورده های مطبوعاتی است. مطالبات تاریخی به خوبی نشان می دهد كه شرایط و موانع نهایی توسعه سیاسی در ایران برآمده از «انحصار منابع قدرت» و «ضعف جامعه مدنی» است. در قلمروهای فرهنگی از جمله مطبوعات می توان دو عامل تشدیدكننده را نیز بر این دو افزود. «حاكمیت فرهنگ مشاركت گریزی و رقابت ستیزی در میان نخبگان» و «ناكارآمدی نهادهای حقوقی و قانونی و سازوكارهای حل اختلاف در جامعه» عوامل و زمینه های آسیب پذیری مطبوعات را شدت می بخشند.

۶- مطبوعات چون معمولاً جانب تحول و ارتباط متقابل را می گیرند به آسانی مخل نظم های محافظه كارانه قلمداد شده و با مقاومت های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روبه رو می شوند. ضعف نهاد های مدنی و سیاسی مثل احزاب، سندیكا ها، انجمن ها و گروه های داوطلبانه و حتی تضعیف نهاد ها و ساخت های عرفی و مردمی كه قدرت سیاسی را می توانند توزیع كنند، موجب ایجاد و رشد نگرش های بدبینانه در قبال مطبوعات و صاحبان قلم می شود. مطبوعات حتی در قالب های غیرسیاسی تحت چنین شرایطی یا سیاسی انگاشته می شوند و یا سیاسی می شوند و طبیعی است كه از تحولات و نااستواری های سیاسی بیشتر تاثیر می پذیرند. عدم، وجود، ضعف و قدرت مطبوعات در ایران همواره تابعی از وضعیت توسعه سیاسی و ساخت و بافت قدرت سیاسی بوده است.

۷- مطبوعات چه بخواهیم و چه نخواهیم در كانون مسائل آتی ایرانی قرار دارند. آینده مطبوعات ایران بیش و پیش از آنكه قابل «كشف» باشد، قابل «ساختن» است. آینده را كشف نمی كنند، آینده را می سازند. بخش مهمی از این ساختن به عهده «جامعه مدنی» و «نهاد حكومت» است اما بخش اساسی دیگری از آن در زمره مسئولیت های جامعه مطبوعاتی كشور است. آنچه شدنی تر است سامان دادن درك و تلاشی نو در همین سو است. واقعیت این است كه مطبوعات باید بیش از پیش «رسانه» شوند و قدرت ارتباط با بخش های مختلف جامعه را بیابند. تحقیقات نشان می دهد كه جامعه پرشتاب ما در سطوح مختلف دچار اختلال ارتباطی است. هر صدایی الزاماً شنیده نمی شود و طبیعتاً انعكاس و بازخورد هم نمی یابد. انتقال پیام به دلایل مختلف با پارازیت همراه است، فرایند مقابل ارتباط «خاموشی» و یا «ازدحام صوتی» است. مطبوعات باید برای آینده از میانه «خاموشی» یا «ازدحام صوتی» راهی بجویند. این راه هر چه باشد از میانه اعتماد سیاسی، ارتباط دوسویه، گفت وگو و مشاركت نخبگان و گروه های اجتماعی مختلف می گذرد، برای این مهم باید راه تازه ای یافت.

۸- در عین حال مطبوعات به ویژه از منظر حقوقی با آسیب پذیری های جدی مواجهند. در عصر ارتباطات نمی توان از گستردگی دامنه های این آسیب ها كه نه تنها حوزه عمومی و عرصه سیاسی بلكه حتی حریم خصوصی و سلامت روان و رفتار آحاد جامعه را در برمی گیرد غافل ماند. مطبوعات به فضای آزاد و نقاد و قانونمند نیاز دارند، این فقط نیاز امروز و فردای ما نیست نیاز باقی مانده از تاریخ مطبوعات ما است. بگذارید سخن را با نوشته ای در باب این ضرورت از یك صد و سیزده سال پیش به پایان برم، از روزنامه ناصری، ۱۱ شوال ۱۳۱۳ قمری:

«آزادی افكار را تا یك درجه هم در مطبوعات باید ملاحظه كرد یعنی اوراق اخبار و جریده ها و روزنامه ها كه مبین حالات و اطوار عموم اهالی است و واسطه آگاهی اجزای وطن از امور اتفاقیه در اطراف وطن و خبردهنده با آنها است از معاملات و كارهایی كه در حق آنها جاری است و مناسباتی كه دائماً در میان آنها باید به واسطه اطلاعات مربوط باشد. در اینجا یك لفظ تخدیش اذهان هم هست كه در اكثر اوقات روزنامه نویس ها می گویند اگر فلان چیز را بنویسیم بلكه موجب تخدیش اذهان شد یعنی خدشه ها به ذهن ها وارد نمود و بدین جهت از نوشتن اكثر چیزها كه از فروعات آزادی مطبوعات است صرف نظر می كنند. حال آنكه این روش برخلاف اساس مطبوعات است و این نیست مگر از موازنه نكردن كارها با مقاصد معتدلانه. راست است اذهان را نباید تخدیش كرد لكن بعضی مطالب و مواد را در نظرگاه عامه و حكومت سنیه باید آورد. به طورهای خوش و زبان های معتدل هرچه از كلی و جزیی دیده می شود به صدق نیت و خلوص عقیدت باید در صحیفه اوراق گذشته عرض كرد. اهالی را به نیكی و اخلاق حسنه و ترك اخلاق سیئه باید دعوت كرد. این هم غالباً و منحصراً به واسطه اخبار و حوادث یومیه می شود. والحاصل وظیفه مطبوعات را یك قدری باید رعایت كرد و این وظیفه را زیادتر از همه چیز در انتظام كلیه كارها موثر باید دانست، غرض های شخصی را باید كنار گذاشت. نتیجه كار را پیش از وقت باید فهمید و مبنای عمل را در هر حالی بدان مقرر داشته كار را از پیش برد. سخن در آزادی افكار است هرقدر اسباب پیشرفت و قوت در این كار زیادتر ظاهر گردد به آن درجه نیز محسنات و منافع آن مشهود و محسوس شود.»

هادی خانیكی