نكته های علمی از امام صادق ع

درتحقیقی كه گروهی از دانشمندان صاحب نام مجمع مطالعات ادیان جهان دراستراسبورگ فرانسه انجام دادند آنان نكات و مسائل بسیار مهم علمی را كه امام صادق ع به آنها پرداخته و یا به شاگردانش تعلیم داده بود مورد بررسی قرار داده اند كه بخشی از این تحقیقات در كتاب امام صادق مغز متفكر شیعه ترجمه ذبیح الله منصوری منعكس شده است

درتحقیقی كه گروهی از دانشمندان صاحب نام مجمع مطالعات ادیان جهان دراستراسبورگ فرانسه انجام دادند. آنان نكات و مسائل بسیار مهم علمی را كه امام صادق(ع) به آنها پرداخته و یا به شاگردانش تعلیم داده بود مورد بررسی قرار داده اند كه بخشی از این تحقیقات در كتاب امام صادق مغز متفكر شیعه ترجمه ذبیح الله منصوری منعكس شده است. مقاله حاضر اشارات گذرائی است به برخی ازاین نظرات علمی امام (ع) كه از نظر خوانندگان عزیز می گذرد.

حضرت امام صادق(ع) درطول یك سوم قرن بر مردم امامت و زعامت داشت. دراین فرصت تلاش او بیدار كردن افكار و عقول، احیای تفكرات شیعی، نشر علوم مختلف، تنظیم خط فكری تشیع علوی، جهت دهی مردم بسوی خیر و سعادت و ایجاد تحول درجامعه اسلامی بود و از دو طریق خدمت بزرگی را به اسلام عرضه كرد. یكی از راه آموزش انواع علوم اعم از اسلامی و علوم اساسی و پایه و دیگر از راه ساختن مدل و الگوهای ماندگار و تأثیرگذار. لذا مجموعه اقدامات برجسته امام صادق (ع) باعث شد مذهب شیعه را بنام شیعه جعفری بنامند.

دربعضی از نقل های تاریخ تعداد دانش آموختگان نخبه مكتب امام صادق (ع) را از چهار هزار نفر تا دوازده هزار نفر ذكر كرده اند كه نام تنی چند از آنها به لحاظ ورزیدگی و تخصص در گروه های گوناگون علمی بشرح زیر است:

۱) مناظره و كلام :هشام بن حكم، مفضل، مؤمن طاق، حمزه طیار

۲) فقه: حدود ۱۲۳ تن از فقهای صاحب نام از جمله شاگردان امام بودند كه بعدها صاحب نظر درفقه و مرجع فقهی و محل رجوع مردم شدند. از قبیل: ابان بن تغلب، ابابصیر، عبداله منان، جمیل بن صالح، جمیل بن دراح، حمران، محمد بن مسلم و بعضی فقهای عامه.

۳) تفسیر: زراره بن اعین، ابان بن تغلب، عطاء بن ابی ریاح، مكرامه، ابوعبداله، عبدالرحمن قاسم

۴) علوم پایه: جابربن حیان، كه فقط درعلم شیمی ۵۰۰ رساله را به او نسبت داده اند. جابر مدعی بود همه را از محضر امام و مولایم جعفر بن محمد(ع) آموخته ام و همچنین ۳۰۰ رساله در فلسفه، ۱۳۰۰ رساله در وصف ابزار و ادوات جنگی ۵۰۰رساله درپزشكی و كتبی هم درمنطق وذیج و ریاضی را جابر بن حیان و دیگر شاگردان امام (ع) تألیف نمودند كه شمار آن را تا ۳۹۰۰ رساله نقل كرده اند.

۵) علوم جغرافیا، فلسفه، تاریخ، گیاه شناسی، طب و علوم قرآنی و... ازجمله علومی بودند كه در هر مورد امام صادق شاگردانی را تربیت نمود.

۱) تعریف علم:

امام صادق(ع) فرمود: هر چیز كه به آدمی بیاموزد علم است و بعد از احكام دین برای یك مسلمان واجب تر از علم و ادب چیزی نیست.

۲) تعریف ادب:

امام صادق(ع) فرمود: ادب عبارت از جامه ایست كه بر آنچه می گویند و می نویسند می پوشانند تا در گوش و ذهن شنونده و خواننده جالب تر جلوه كند. بالای سر امام صادق (ع) درمحلی كه برای تدریس نشسته بود این بیت بنظر می رسید:

لیس الیتیم من مات والده - ان الیتیم یتیم العلم و الادب

یتیم آن نیست كه پدرش مرده، بلكه آن است كه از علم و ادب بی بهره باشد.

۳ ) علوم مختلف و ترجیح آنها بر یكدیگر

از امام صادق(ع) پرسیدند كه بین علوم متعدد كدام یك از آنها بر دیگری ترجیح دارد؟

فرمودند: از لحاظ كلی، هیچ علم بر علوم دیگر مرجح نیست لیكن موارد استفاده از علوم فرق می كند و در نتیجه آدمی بایستی از بعضی علوم زودتر و بیشتر استفاده نماید و دو علم كه در زندگی آدمی بیشتر مورد نیاز است علم دین و علم پزشكی است و روزی خواهد آمد كه انسان از علوم دیگر كه اكنون استفاده نمی شود، بهره بگیرد و محال است یك علم، فایده علمی نداشته باشد.

۴ ) نیاز به علم

از امام صادق(ع) پرسیدند: چه موقع انسان از علم غنی می شود؟

فرمودند: اگر انسان هزارها سال عمر كند و پیوسته مشغول تحصیل باشد تمام یافتنی ها را فرا نخواهد گرفت. بنابراین هرگز زمانی نمی رسد كه یك نفر بتواند احساس كند از علم غنی است. فقط آنهایی احساس می كنند از علم بی نیازند كه جاهل باشند.

۵ ) جهل مركب

امام صادق(ع) فرمود: تا كسی در جهل مركب فرو نرفته باشد، وجود خداوند را انكار نمی كند و هركسی كه عقل دارد و دانا می باشد ولو دانایی او از حدی تجاوز نكند، می فهمد كه وجود خداوند را جای تردید نیست.

۶ ) علم و عقیده

امام صادق(ع) فرمود: عمل هركس باید با عقیده او موافق باشد و عقیده هركسی باید از افكارش استخراج شده باشد. انسان در آغاز صدیق بوجود می آید و عملی برخلاف عقیده خود نمی كند ولی بعدها و در بعضی اشخاص این پدیده بوجود می آید كه عملشان برخلاف عقیده آنها باشد و دروغ بگویند. كودك خردسال دروغ نمی گوید و عملش مطابق با عقیده او می باشد. اگر از كسی خوشش بیاید، خود را در آغوش وی می اندازد و اگر از كسی بدش بیاید از او روی برمی گرداند.

هرچه بخواهد سوی آن دست دراز می كند و اگر چیزی را نخواهد محال است كه بتوانند به او بدهند و این ها نشان می دهد كه انسان صدیق بوجود می آید و اعمالش مطابق با پندارش است. اما بعد از این كه به سن رشد رسید در بعضی از اشخاص كردار، برخلاف پندار می شود و دروغ گویی جای راست گفتن را می گیرد.

۷ ) پیدایش دنیا

امام صادق(ع) فرمود: «جهان از یك جرثومه بوجود آمد و آن جرثومه دارای دو قطب متضاد سبب پیدایش ذره گردید و آنگاه ماده بوجود آمد و ماده تنوع پیدا كرد و تنوع ماده ناشی از كمی یا زیادی ذرات آنها می باشد.»

این تئوری با تئوری اتمی راجع به پیدایش جهان كه امروز دانشمندان به آن معتقدند هیچ تفاوتی ندارد. دو قطب متضاد، در شارژ مثبت و منفی درون اتم است و آن دو شارژ، سبب تكوین اتم گردیده و اتم هم ماده را به وجود آورده و تفاوتی كه بین (عناصر) دیده می شود ناشی از كمی یا زیادی چیزهایی است كه درون اتم عناصر موجود می باشد.

۸ ) در مورد زمین

امام صادق(ع) فرمود: «زمین، پیرامون خود می گردد و آنچه سبب توالی روز و شب می شود گردش خورشید در اطراف زمین نیست، بلكه گردش زمین در پیرامون خود باعث این می شود كه روز و شب به وجود بیاید و دائم نیمی از زمین تاریك و شب و نیمی دیگر روشن و روز است.»

امام صادق(ع) در آن روزگار آن هم در نقطه ای دور از مراكز علمی، با اطلاع از مكانیك نجومی و آگاهی از اینكه اثر نیروی جاذبه، با دو شكل كه یكی بشكل نیروی فرار از مركز و دیگری بشكل نیروی جذب بسوی مركز بروز می كند، سبب می شود كه اجرام آسمانی دور خود بگردند، حقیقت گردش زمین به دور خود را اعلام كرد كه این نظریه با پیشرفت های علمی از قرن پانزدهم میلادی به بعد زمانی به ثبوت رسید كه فضانوردان قدم به كره ماه گذاشتند.

۹) پیدایش جهان

جابربن حیان از امام صادق(ع) پرسید: آیا ممكن است روزی بفهمیم جهان با چه ابزاری ساخته شده است؟

فرمودند: بلی ای جابر. بطوری كه تا امروز تجربه شده علم دارای دوره های ركود و جنبش است و امكان دارد در آینده دوره های جنبش علمی بیاید و در آن ادوار، نوع بشر بفهمد كه جهان با چه ابزاری ساخته شده است.

۱۰ ) علوم دنیاهای دیگر

امام صادق(ع) فرمود: غیر از این جهان كه ما زندگی می كنیم دنیاهایی وجود دارد و در آن دنیا علومی است كه شاید با علوم این جهان فرق دارد.

از امام صادق(ع) پرسیدند: اگر علم آموختنی است چرا علوم دنیاهای دیگر با علوم این جهان فرق دارد. فرمودند: در دنیاهای دیگر دو نوع علم وجود دارد و نوعی از آن شبیه علوم این جهان است و اگر كسی از این جهان به آن دنیاها برود، می تواند آن علوم را فراگیرد اما در بعضی از دنیاهای دیگر شاید علومی وجود دارد كه اندیشه مردم این دنیا قادر به ادراك آنها نیست برای این كه آن علوم را با عقل مردم این جهان نمی توان ادراك كرد.

۱۱) اهمیت تاریخ

امام صادق(ع) در اسلام اولین كسی بود كه روایات تاریخی را با دیده نقادی نگریست و نشان داد كه روایات تاریخی را نباید بدون تعمق و نقد پذیرفت. از همین رو (ابن جریر طبری) وقتی برای نوشتن تاریخ قلم بدست گرفت دانست باید چیزهایی را بنویسد كه عقل می پذیرد و از ذكرافسانه و بافته های عوام خودداری كند.

سعید نجفی نیشابوری

---