سه شنبه, ۷ اسفند, ۱۴۰۳ / 25 February, 2025

مجله ویستا

درآمدی بر اعجاز صوتی قرآن

یكی از جنبه های اعجاز قرآن كه مورد توجه قرار نگرفته است در اصوات و آوای قرآن نهفته است. مقاله حاضربه وجود تاثیرات شگفت انگیز موسیقی و صوت حاصله از قرائت آیات و سور قرآن كه در خواننده و شنوندگان آن بدون در نظر گرفتن معانی و محتوای ارزشمند آن ایجاد می شود ، پرداخته است این موسیقی در تار و پود الفاظ و تركیب درون جمله ها نهفته است كه با احساس نا پیدا و قدرت متعال ادراك می شود.

Acoustical miracle of the Holy Koran

Ehsan Zarani

As we know, the Holy Koran has revealed many wondered till know. But as we try more we understand new wonders and it emphasis that this holy book is everlasting. In each and every period of time new discovery would be probable in this field. One of the unknown wonders of the Holy Koran is its acoustical aspects. This paper tries to study the effects of this harmony on listeners, regardless to the Koran meaning effects. This harmony can be found in the words and understood through the unrevealed feelings and Devin power.

قرآن كریم، بزرگ معجزهٔ حضرت ختمی مرتبت, گنجی است بی پایان كه با ظهور اسلام بر ایشان نازل شد. با گذر زمان، پیاپی سرچشمه های شگفت و تازه ای از این كتاب آسمانی كشف می شود تا بشر تشنهٔ رشد و تعالی از آنها بنوشد. همواره آیه ها و نشانه های جدیدی كه گواه وجهه آسمانی قرآن و تأكید كنندهٔ لایتناهی بودن این سروش خداوندی است، رخ می نماید.

اگر این آیات و نشانه ها را اعجاز قرآن بخوانیم تاكنون ابعاد مختلفی از اعجاز قرآن كشف شده است كه اغلب كتاب های علوم قرآنی بخشی از صفحات خود را به بیان این اعجاز اختصاص داده اند.

مهمترین ابعاد اعجاز قرآن را به شرح زیر می توان برشمرد:

۱ـ اعجاز بیانی

الف - گزینش كلمات

ب - سبك و شیوه بیان

ج - نظم آهنگ قرآن

د - وحدت موضوعی یا تناسب معنوی آیات

و - نكته ها و ظرافتها

۲ـ اعجاز علمی

الف - چگونگی گردش آسمانها و زمین

ب - نقش كوهها و استواری زمین

ج - دشواری تنفس با افزایش ارتفاع

د - آب؛ منشاء حیات

و - پوشش هوایی حافظ زمین

۳ـ اعجاز تشریعی

الف - معارف احكام

ب - صفات جمال و جلال الهی

ج - قدرت مقام انبیاء

د - جامعیت احكام اسلامی۱

۴ـ اعجاز عددی

الف - تساوی در تكرار كلمات دنیا و آخرت(هر كدام ۱۱۵ بار)

ب - تساوی در تكرار كلمات حیات و موت(هر كدام ۷۱ بار)

ج - تكرار كلمه یوم ۳۶۵ بار (به تعداد روزهای شمسی)

د - تكرار كلمه سجده و مشتقات آن ۳۴ بار (برابر ربا مجموع سجده های ۱۷ ركعت نماز واجب و ۳۴ ركعت نماز مستحب شبانه روزی)۲.

پر واضح است كه معجزات كشف شده به صورت یك جا به دست نیامده و گذر زمان، لطف خداوند، نكته سنجی و دقت جمعی از گذشتگان بوده كه موجبات استخراج و ارائه این رموز را فراهم نموده كه البته در احادیث و روایات بزرگان اسلام نیز به كرات بر لایتناهی بودن این كتاب آسمانی و دامنه های شگفتی آن و عدم تعلق آن به دوره و زمانی خاص اشاره گردید.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: »قرآن دارای ظاهری زیبا و باطنی ژرف و عمیق است، شگفتی های آن جاودانه است و پرده های ظلمت جز با آن كنار نمی رود«۳

همچنین امام رضا علیه السلام می فرمایند: »خداوند قرآن را برای زمان خاص و افراد مخصوص قرار نداده است و لذا در هر زمانی این قرآن جدید و تازه خواهد بود«.۴

حال با استناد به این احادیث و داشته ها این نتیجه به دست می آید كه در هر زمان و دوره ای احتمال برداشته شدن پرده ای دیگر از رموز شگفت آور و انسان ساز این كتاب آسمانی و به بیان دیگر كشف بُعد تازه ای از اعجاز آن وجود دارد.

به نظر می رسد یكی از ابعاد اعجاز قرآن كه تاكنون مورد توجه بایسته قرار نگرفته است، اعجاز نهفته در اصوات و آوای قرآن است. یعنی احتمال وجود تأثیرات پیچیده و شگفت آور ناشی از موسیقی و صوت حاصله از قرائت آیات و سور قرآن كه در خوانندگان و شنوندگان ایجاد می شود؛ تأثیراتی كه از پس صوت و كلام حاصله از تلاوت آیات قرآن و موسیقی دلنشین حاصل از آن پدید می آید و نه از پس معانی و محتوای ارزشمند گنجانیده در آن؛ تأثیراتی از پس ساختار، و نه محتوا.

یك نوع موسیقی درونی در كلام قرآن وجود دارد كه احساس شدنی است، اما تن به تشریح نمی دهد. این موسیقی در تار و پود الفاظ و در تركیب درون جمله ها نهفته است و فقط با احساس ناپیدا و با قدرت متعال ادراك می شود.۵

به طور كلی صوت و موسیقی دارای تأثیراتی ظریف در عین حال عمیق و شگفت آور بر انسان هاست. اصوات دارای تأثیراتی بر روح و روان و حتی جسم همهٔ مخلوقات از انسان ها گرفته تا حیوانات و گیاهان می باشند و اگر آدمی عالِم به این تأثیرات باشد با به كارگیری درست اصوات و موسیقی در زندگی خود، آرامش، سلامت روح و جسم، رشد و تعالی خود را از این سرچشمه بر می گیرد.

تأثیرات موسیقی نه تنها بر موسیقی دانان و افراد تحصیل كرده در این زمینه، بلكه بر تمامی افرادی كه در معرض شنیدن آن قرار بگیرند و به آن گوش فرا دهند، ایجاد می شود.

طبیعت آدمی به طور كلی، مسیر آهنگین زندگی را می پیماید و موسیقی به نوعی در دل زندگی مستتر است.۶

شكسپیر می گوید: طلسم نغمه ها، حتی سینه های وحشی و دور از احساس را سحر می كند و به آرامش می كشد۷.

امروزه، تأثیرات روانی موسیقی در ایجاد تغییر حالت، بالا بردن میزان دقت، هماهنگی بخشیدن به رفتار و كردار و تكامل سطح فكر و فرهنگ، ثابت شده است.۸

موسیقی آنقدر مؤثر است كه می تواند سلامت را به خطر بیاندازد و یا موجب بهبود آن شود، موسیقی باعث تمركز حواس و اندیشه می شود و برای برقراری ارتباط زمینی و آسمانی بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد. ۹

انسانها با شنیدن صدای وزش باد كه از لا به لای درختان می وزد، شنیدن طنین امواج عظیم دریا، شنیدن صدای جریان آبشارها یا صدای چك چك باران، در اعماق وجود خویش احساس لطیفی را تجربه می كنند. این صداها اصوات هستی هستند كه در دل طبیعت نغمه های پاك ربانی را زمزمه می كنند و از این رو است كه در جان انسان چنین نوای روح بخشی دارند. هنگامی كه آوای طبیعت در گوشها طنین می افكند، در دل سرور عمیق همراه با آرامش پدیدار می گردد.۱۰

یك موسیقی درست و روح نواز در خدمت عرفان و كمال آدمی است و او را داناتر می نماید و بسیاری از سؤالات ناخودآگاه او را حل می كند.۱۱ استفاده از موسیقی برای ایجاد تأثیرات روحی و روانی در جهت تعالی در بسیاری از فرقه های مختلف یافت می شود كه از جملهٔ آنان به موبدان چینی، بودائیان هند و قبایل مختلف آفریقایی و... می توان اشاره نمود.

همچنین فرقه های دیگر نیز از جمله صوفیان، دراویش در خانقاه ها و منازل و معابد و موبدان زرتشتی معتقد بودند، از طریق موسیقی و نغمات موزون می توان سریع تر به خالق رسید و روح را به آرامش رساند و در این طریق نیز تا حد زیادی موفق بودند و دراویش و صوفیان در فصول و زمانهای خاصی به اجرای مراسم و ادعیه می پرداختند كه این ادعیه و مناجات با ریتم و آهنگ و صوت و لحن خاصی همراه بود۱۲. سخن در درستی و نادرستی بهره گیری از موسیقی نیست، بلكه ذكر این نمونه ها نشان دهنده توان تأثیرگذاری موسیقی بر روان آدمی است.

صوت زیبا و لحن نیكو به خودی خود محرك است و از این حربه در طول تاریخ، به عناوین مختلف انسانها سود جسته اند چه در جهت حسن امور و چه اعمال مقبوح و ناپسند. حتی انسانها از طریق اصوات و آوازهای خود حیوانات اهلی را به حركت و یا خوردن و آشامیدن وا می داشتند و این یك واقعیت انكار ناپذیر در تأثیر صوت و آواز بر مستمع است. ۱۳

اصوات انرژی دار غالباً در تركیب با حروف یا كلام تجلی می یابند و به اوج قدرت می رسند و در جهت اهداف مد نظر مورد استفاده قرار می گیرند. همانطور كه در بسیاری از فرقه ها، از گذشته های دور تاكنون این صوت كلامهای ویژه كه به شكلی آهنگین قرائت می شدند حامل انرژی های قدرتمند و شگفت آوری برای آنان بودند. این در حالی است كه موسیقی تنها و بدون كلام كمتر ظرفیت گنجاندن انرژی ها را در خود داراست و این تلفیق صوت و كلام است كه به صورتی جادویی تأثیرات مافوق حواس پنجگانه بشر را ایجاد می كند، و قابلیت ایجاد انرژی های شگفت آور را داراست. نمونه هایی از تلفیق صوت و كلام و بهره گیری از انرژی های قدرتمند آن را در اذكار قبایل آفریقایی، طریقت تای چی چوان (از چین)، یوگایی ها، زرتشتیان و ذكر آمین مسیحیان و مسلمین و حتی در زندگی روزمره امروزی مثل آرامش ناشی از نغمهٔ لالایی برای كودكان و... می توان یافت.

برای نمونه، در مطالعاتی كه اخیراً انجام شده و در مجلهٔ پیشگیری (prevention magazine) آمده است، تأثیرات نوای موسیقی را در بهتر شدن آهنگ موسیقی تنفسی نوزادان زودرس نشان داده است. بنابراین تحقیق محققان در بخش مراقبتهای ویژه نوزادان (ICU)، دو گروه از این نوزادان زودرس را انتخاب كرده و در گوش ها ی یك گروه از این نوزادان گوشی های كوچكی گذاشتند و از آن زمزمه موسیقیایی لالایی پخش می كردند. محققان مشاهده كردند كه وقتی موسیقی پخش می شد. نوزادان میزان بیشتری از اكسیژن در خونشان داشتند و همین طور ضربان قلب و سرعت تنفسشان به نسبت گروه دوم كه فقط وزوز دائم دستگاههای كنترل پزشكی را به همراه صدای زمینه ای دیگر كه در بخش وجود داشت می شنیدند به حد طبیعی نزدیك تر بود۱۴.

از مثالهایی كه در تأیید تأثیرات شگرف صوت و كلام بر آدمی قابل بیان است بكارگیری آن در تای چی چوان (یك طریقت چینی) است. آنها معتقدند برای نورانی شدن ابتدا باید جسم را متعادل (بالانس) نمود تا گردش انرژی به درستی در آن صورت بگیرد و یكی از راه های متعادل نمودن میزان انرژی بدن استفاده از صوت است.۱۵ آنها برای متعادل نمودن بدن از نرمش ها و تمرین های مختلف و خاصی استفاده می كنند و در مواردی برای سلامت بخشیدن و بهبود عملكرد اعضایی از بدن از تلفیق صوت و كلام و تكرار و قرائت آن استفاده می نمایند.

آنها معتقدند با قرائت اصوات بالا با تمركز و آرامش, با هر صوتی می توان قسمت حساس به آن صوت را در بدن (كه در بالا اشاره شده) تحریك نمود و بر آن تاثیر سلامتی گذاشت.

مثال بالا بكارگیری صوت و كلام برای سلامتی جسم و كسب آرامش بود در حالی كه در فرقه های مختلف دیگر از صوت و كلام در جهت تعالی بخشیدن به روح نیز استفاده های فراوانی می شود و از صوت و كلام در جهت كسب كمالات و انرژی های مثبت بیشتر استفاده می شود.

به عنوان نمونه از جمله فرقه هایی كه از صوت و كلام در جهت رشد و تعالی روح استفاده می كنند به یوگا اشاره می كنیم. تأكید می شود ذكر این نمونه ها به منزله داشتن نگاهی همدلانه به همهٔ جوانب مكتب ها و ورزش هایی مانند یوگا نیست، بلكه مراد این است كه فضائی مناسب برای نشان دادن توجه بیشتر به تأثیر اصوات موسیقیایی بر كمال نفس فراهم آید تا بتوانیم به محور اصلی بحث یعنی اعجاز صوتی قرآن بپردازیم. در یوگا اعتقاد بر این است كه عشق پروردگار به سوی مخلوقات به وسیلهٔ صوت (Nada) جریان می یابد. آنها می گویند صوت آسمانی ابتدا به اصوات حاوی انرژی تبدیل شده سپس این اصوات انرژی دار به شكل تركیب حروف عینی كلام تجلی قابل شنیدن برای همگان می یابند. این كلامهای ویژه حامل آگاهی و انرژی خاصی هستند كه نزد عارفان هندی به نام مانترا (صوت مقدس) شناخته می شوند.

در كتاب های باستانی ودا (سرودهای الهی) به هجای مقدس "اوم" به عنوان اولین و بالاترین مانترا اشاره شده است. آنها معتقدند این آوا كه مادر همهٔ اصوات است در باطن همهٔ مخلوقات به صورت پنهان مستقر می شود. به دلیل ویژگی های منحصر به فرد ذكر اوم، ذكر دائمی و هموارهٔ این آوای مقدس به رشد آگاهی و فراهم ساختن شرایط اداراكی مناسب برای شناخت ذات الهی می انجامد.

احسان زرانی*دانشجوی كارشناسی ارشد رشتهٔ تبلیغات بازرگانی دانشكدهٔ صدا و سیما

پاورقی ها:

۱- علوم قرآنی ـ محمدهادی معرفت ـ صفحات ۳۷۴ الی ۴۳

۲- دایرهٔ المعارف قرآن شناسی ـ علی حاجی وند ـ صفحهٔ ۲۰۶

۳- (تفسیر مجمع البیان- جلد۱-صفحه ۷۵).

۴- (بحارالانوار ـ جلد ۹۲ ـ صفحه ۱۵).

۵- (علوم قرآنی- محمد هادی معرفت- صفحه ۳۸۵)

۶- (مجلهٔ یوگا ـ شماره ۳- مقاله موسیقی و سلامتی).

۷- (مجلهٔ یوگا, شماره ۳ مقاله موسیقی و سلامتی)

۸- (از سخنرانی دكتر الهی قمشه ای ۴ اردیبهشت ۳. شبكه ۴ سیما)

۹- (مجله یوگا- جلد ۳ صفحه ۱۹)

۱۰- (مجله یوگا- شمارهٔ ۱۵- صفحه ۱۳).