خودخواهی

خود واقعی انسان امانتی است آسمانی و موهبتی است الهی که در اختیار انسان قرار گرفته و سرمایهٔ حرکت انسان در مسر کمال است, بطوریکه اگر انسان آنرا ببازد در واقع همه چیز را باخته و لذا ارتکاب به زشتی ها نیز برای او کار مشکلی نخواهد بود

انسان به اعتباری دارای دو گونه ”خود“ است که یکی خودحقیقی و خودملکوتی او است، و دیگری خودپنداری و خیالی که از آن تعبیر به ”ناخود“ کردیم.

خود واقعی انسان امانتی است آسمانی و موهبتی است الهی که در اختیار انسان قرار گرفته و سرمایهٔ حرکت انسان در مسر کمال است، بطوریکه اگر انسان آنرا ببازد در واقع همه چیز را باخته و لذا ارتکاب به زشتی‌ها نیز برای او کار مشکلی نخواهد بود. امّا اگر قدر و بهای آنرا بشناسد و به عظمت بی‌مانند آن واقف شود و حقیقتاً آنرا به جهت معرفت به ارزش آن دوست بدارد، هرگز آنرا به انواع آلودگی‌ها نمی‌آلاید، بلکه از هر فرصتی برای رشد و تعالی آن استفاده کرده و همچون امانتی عزیز و گرانقدر از آن مراقبت و محافظت می‌نماید. از حضرت سجاد (ع) سؤال کردند:

چه کسی با عظمت‌ترین انسان‌هاست؟ فرمود: آنکس که تمام دنیا را با خودش برابر نمی‌کند.

(مَنْ اَعْظَمَ النّٰاسِ خَطَراً؟ قٰالَ: مَنْ لَمْ یَرَ الدّنیٰا خَطَراً لِنَفْسِهِ) (تحف العقول، ص ۲۰۰)

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:

هرکس احساس کرامت نفس کند، دنیا در نظرش کوچک و ناچیز می‌شود.

(مَنْ کَرُمَتْ عَلَیه نَفْسُهُ صَغْرَتِ الدُنْیٰا فی عَبْنِهِ) (غررالحکم)

در شعری که از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شده، آمده است:

من هیچ چیز را با نفس خود برابر نمی‌کنم جز پروردگارش را، اگر بخواهم این را بدهم، در برابر، آن را می‌ستانم. به آنچه بگذرد، (گذرا باشد)، اگر چه تمام دنیا باشد، حاضر نیستم این سرمایه ”خود“ را بدهم. من تمام ماسوی الله را با این گوهر برابر نمی‌کنم. (بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۲۵)

● خوددوستی و خودخواهی

وقتی انسان خود واقعی خویش را می‌یابد و به کرامت و شرافت نفس خود واقف می‌شود، همین احساس کرامت و بزرگواری سرچشمهٔ همهٔ کمالات اخلاقی و تمایلات عالی می‌شود.

این نوع دوست داشتن خود که ناشی از معرفت نفس است، نه تنها مذموم نیست، بلکه سرچشمهٔ رستگاری و نجات و سعادت انسان است. از این نوع دوست داشتن در اینجا تعبیر به ”خوددوستی“ می‌کنیم تا با قرینهٔ منفی آن ”خودخواهی“ نامیده می‌شود، اشتباه نشود.

آری، نوع دیگری از دوست داشتن خود هست که نه تنها مذموم است، بلکه سرچشمهٔ همهٔ رذایل اخلاقی و امراض روحی انسان است و آن دوست داشتن همان ”ناخود“ است که غالباً از آن به ”خودخواهی“ تعبیر می‌شود. این نوع حبّ و علاقه به خود متأسفانه شایع‌ترین آفت در میان همهٔ مردم است، مگر آنانکه در سایه تربیت واقعی از قید آن رسته باشند.

● چگونگی تشکیل خودخواهی

تردیدی نیست که اصیل‌ترین و ریشه‌دارترین میلی که در نهاد هر انسانی وجود دارد حبّ ذات است. این میل محور همهٔ فعالیت‌های انسان را در سطوح مختلف تشکیل می‌دهد و حتی میل به کمال که پایه و مایهٔ کلیهٔ حرکات انسان را در مرحلهٔ بلوغ و خودآگاهی می‌سازد، خود از مظاهر این میل است بدین معنی که چون انسان خود را دوست می‌دارد کمال خود را نیز طالب است.

انسان در بدو تولد یک رشته فعالیت‌های التذاذی دارد که محور همهٔ آنها را جلب ”لذت“ و دفع ”الم“ تشکیل می‌دهد مانند خوردن و خوابیدن و امثال آن که طفل به اقتضای حبّ ذات، بطور طبیعی به دنبال آنها می‌رود.

لذت‌جوئی که خود از آثار میل اصیل حبّ ذات است، در مراحل اولیهٔ حیات پایگاه و پشتوانهٔ محکمی است که به اتکاء آن، حیات انسان حفظ شده و بقاء او تضمین می‌شود. آنچه در این میان اصل است، همان حفظ حیات است و لذتی که انسان از این رهگذر به آن دست می‌یابد، امر تَبَعی است و برای خود ارزش استقلالی ندارد.

در مراحل بعد، با تکمیل تدریجی جهازات روحی و روانی، طفل به مرحلهٔ تشخیص و تمیز رسیده بتدریج به نیک و بد امور واقف می‌شود، یعنی با فطرت سلیم خود در می‌یابد که مثلاً تجاوز و تعدی به حقوق دیگران بد و کمک به دیگران یا انصاف و عدالت خوب است (ولو خود این عناوین را نتواند تشخیص دهد) و همین درک ارزش‌ها او را در آستانهٔ تکوّن شخصیت قرار می‌دهد. اینجاست که او بر سَر دوراهی‌ها و چند راهی‌ها، باید دست به انتخاب زده و با هر انتخابی که می‌کند قدمی در جهت انعقاد شخصیت معنوی خود بردارد.

در اینجا باید به این نکته توجه داشت که نفس انسانی در تمام مراحل رشد خویش، بوسیلهٔ اعمال و نیّات و علائق و معتقدات انسان - که همگی فعل او هستند - شکل گرفته ساخته می‌شود. به عبارت دیگر، با هر فعلی که از نفس انسانی سَر می‌زند، فعلیت جدیدی برای او محقق می‌شود یعنی از این طریق بخشی از استعدادهای او به فعلیت می‌رسد. اگر این فعلیت در جهت کمال نهائی نفس باشد، او را در جهت تعالی پیش می‌برد و اگر در خلاف جهت آن باشد، منقصتی در آن پدید می‌‌آورد و آنرا در جهت انحطاط و تنزل سوق می‌دهد.

با گام‌های اولیه‌ای که انسان در مراحل ابتدائی تکون شخصیت در جهت حق و منطبق بر ارزش‌های عالی اخلاقی برمی‌دارد، در واقع مقدمات لازم برای آشنائی با خود را فراهم می‌نماید. زیرا که خود حقیقی انسان در تمام مراتب و درجاتش قطعاً منطبق بر حق و حقیقت است، و کلیهٔ ارزش‌های اخلاقی و تمایلات عالی هنگی ناشی از همان خود واقعی است و در واقع مراتب و درجات همان خود می‌باشد.

اما اگر گام‌های اولیه انسان در آستانهٔ انعقاد شخصیت، در جهت باطل یعنی در خلاف جهت ارزش‌های اصیل انسانی باشد، یعنی انسان به جهت مجذوب شدن به لذاتی که در نقطهٔ مقابل حق و ارزش‌های اخلاقی هستند، جانب لذت و منافع شخصی را بگیرد، در هر گامی یک قدم از خود حقیقی و ملکوتی خویش دور می‌شود و در نتیجه، یک قدم در جهت تحقق و انعقاد خود غیرواقعی یعنی خودپنداری یا ”خودمذموم“ برمی‌دارد. حال اگر روزبروز در این مسیر پیش رود، بتدریج همین ”من‌مذموم“ بجای ”من‌متعالی“ در او تکون می‌یابد و میل اصیل حبّ ذات به جای تعلّق یافتن به ”خودالهی“ (که همان خودِواقعی) است به این ”خودشیطانی“ تعلق می‌یابد.

غفلت از خدا، حبّ دنیا، و حبّ خود (خودخواهی مذموم) هر سه در معنی یک چیزاند. یعنی چون انسان روی از خدا برگرداند، آنچه برای او برجای می‌ماند همان خودمنقطع از خدا یا خودشیطانی است (خودخواهی) و محور تمام اعمال او را همین خودخواهی تشکیل می‌دهد.

این نوع توجه به خود - یعنی خودخواهی - چون عین بُعد از خداست، لذا سرچشمهٔ همهٔ مفاسد و معاصی و رذایل اخلاقی بوده و حجاب اکبری است که انسان را از خدا محجوب و دل را از ساحت عظمت او منصرف می‌گرداند. رشد خودخواهی سبب می‌شود رفته‌رفته تمایلات عالی و احساس‌های اخلاقی در درون انسان رو به انهدام گذارد.

از چنین انسانی تعبیر به انسان ”خودخواه“ می‌شود که البته برای این خودخواهی نیز مراتب و درجاتی از نظر شدت و ضعف وجود دارد که شدیدترین مرتبهٔ آن همان است که از آن به ”خودپرستی“ تعبیر می‌شود.

برای چنان فردی تنها یک چیز مقدس است و آن ”من“ - در معنای مذموم آن - است و لذا حبّ این ”من“ بر همهٔ علائق، خواسته‌ها، نیّات و حرکاتش سایه افکنده و خودآگاه و ناخودآگاه او را به دنبال خود می‌کشد و بدین‌ ترتیب انسانِ بریده از خود، بَرده و اسیر این ”بیگانهٔ خودنما“ می‌شود.

این تمایلات پست جز در سایه خودخواهی مذموم در ضمیر انسان پا به عرصهٔ وجود نمی‌گذارد. درمان اصلی این امراض به ظاهر گوناگون نیز بازگشت به سوی خدا با فکر و کار شایسته و خالص کردن دل برای او است.

● خودخواهی یک میل ساده نیست

این میل یک میل و صفت ساده در جنب سایر امیال نیست، بلکه حاصل و برآیند میل و توجه استقلالی نفس به همهٔ اموری است که توجه نفس را از خدا و حق منصرف و به خود معطوف می‌گرداند. با توجه به کثرت و تنوع و گستردگی دامنهٔ امیال و غوطه‌ور بودن انسان در لابلای آنها، می‌توان به دشت و قوت فوق‌العادهٔ این میل در نهاد انسان پی برد تا آنجا که اگر بموقع و بطور جدی با آن مبارزه نشود، رفته رفته رو به شدت نهاده و انسان به مرحلهٔ ”خودپرستی“، که در واقع کمال مجذوبیت و انس نفس به امور مادی و تمایلات پست است،قدم می‌گذارد. کسی که در این مرحله قدم می‌گذارد، در واقع ”خود“ را معبود خویش قرار داده و به تعبیر قرآن، آنرا بجای خدا می‌نشاند:

ای رسول! دیدی آن را که هوای نفسش را خدای خود ساخت؟

(اَرَأَیْتَ مَنِ اَتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰیهُ؟) (سورهٔ فرقان، آیهٔ ۴۳)

آشنائی با آثار سوء خودخواهی در زندگی فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی انسان سبب می‌شود انسان به قباحت و

زشتی آن بصیرت حاصل کرده و در نتیجه، نفرت و انزجاری از آن در دلش ایجاد شود که همین انزجار قلبی عامل مؤثر مهمی در مبارزه با خودخواهی و سازش نکردن با آنست

به علت همین عدم آشنائی با موضوع است که غالباً میل و صفت خودخواهی را همردیف با یکی از صفات منفی و در مواردی حتی از ضعیف‌ترین آنها به حساب می‌آورند بی‌آنکه به نقش امّ‌الفساد بودن آن واقف باشند تا آنجا که در عرف و اجتماع، اگر به کسی عنوان ”خودپرست“ اطلاق شود، قبح آن در نظر مردم بسی کمتر از عناوینی از قبیل ”دروغگو“ و ”خائن“ و امثال آنست؛ در حالیکه عنوان ”خودپرست“ به تنهائی همه عناوین رذایل اخلاقی را به همراه دارد و لذا وقتی این عنوان به کسی نسبت داده می‌شود، در واقع همه زشتی‌ها و پستی‌ها به او نست داده می‌شود.

اگر انسان از تحت سیطرهٔ خودخواهی رها نشود، استعدادهای دیگر او نیز در خدمت خودخواهی او قرار گرفته و در ارضای هرچه بیشتر خودخواهی منشأ اثر می‌شوند. یعنی استعدادهای فکری و روحی از قبیل قدرت تفکّر، نیروی عقل و تدبیر، هوش و حافظه، کیاست و ذکاوت، قدرت درک و تشخیص، و امثال آن که همگی برای تحصیل کمال عوامل بس مهمی هستند، در صورتی‌که خودخواهی بر وجود انسان سایه افکند، نه تنها در جهت مثبت منشأ اثر واقع نمی‌شوند، بلکه با تقویت خودخواهی بر شتاب او در جهت سقوط و انحطاط می‌افزایند.

---