پنجره ای برای تماشاگری, میدانی برای بازیگری

بسیار بوده اند كسانی از پژوهشگران و اهل تحقیق كه «دین» را نشانده اند در برابر چشم نقاد خود و بالابلندی آن را سنجیده اند بسیار بوده اند كسانی هم كه بر این پژوهشگران خرده گرفته اند كه «مگر می شود دین این گوهر صیقلی بندگی را چون چیزی بی روح به سان یك ابژه در تنگنای تحقیق در آورد » بسیار بوده اند كسانی كه دین را صرفاً شیوه و مجرای زندگی دانسته اند و بسیار بوده اند كسانی هم كه دین را موضوع تحقیق قرار داده اند, از هر دو طیف آثاری به جای مانده است كه پاره ای خواندنی و پاره ای صرفنظر كردنی است

دعوا میان ایشان گویا از جنس دعوایی است كه همواره میان «بازیگر» و «تماشاگر» در گرفته است. برخی حفظ حیثیت دین - وطبیعتاً فهم معنای دین- را در تن دادن به قواعد بازی آن می دانند. به گمان ایشان مادام كه كسی در حلقه اهل حیرت دینی در نیاید و خود میان مروه و صفای دینداری سعی نكند و از شیدایی وپریشانی متدینان نصیبی نبرد فی الواقع به درك معنای دین و شناخت زیر و بالایش راه نخواهد برد. به نزد ایشان یگانه شیوه حفظ، كسب و كشف رموز دین، در آمدن در سلك بازیگران میدان دینداری است. برخی دیگر اما رأیی دیگر دارند. حسب نظر ایشان می توان دیندار نبود اما دین شناس بود. می توان از جذبات دینی بی بهره بود اما حدود و ثغور دین را شناخت. به بیان دیگر می توان و می باید در ساخت دین، تماشاگر بود تا به شناخت عینی (Objective) از آن توفیق یافت. این نزاع را كه از آغاز آفرینش، بشر شاهد بوده است شاید پایان آفرینش خاتمت بخشد.

جامعه شناسان اغلب و علی الاصول از جنس دوم اند. به تماشاگری روی خوش نشان می دهند تا بازیگری. خوش دارند حتی اگر خود دیندارند، بیرون از دایره تعلقات دینی بنشینند و حال و هیبت دینداران را نظاره و سنجش كنند. به این اعتبار به عوض آنكه در پی پاسخ به سؤال از گوهر و ماهیت دین باشند در عقب تجلیات بیرونی پدیده دینی اند. اشكال و صور تحقق بیرونی دین را محل تأمل قرار می دهند. رفتارها و نهادهای دینی را به كاوش می گیرند. تعامل دین - به عنوان یك واقعیت اجتماعی - را با سایر واقعیات اجتماعی بر می رسند. كوتاه سخن آنكه جامعه شناسی، دین را در مقام تحقق به مطالعه می گیرد نه در مقام تعریف. به تعبیر برایان ویلسون، جامعه شناس شاخص دین: «ما ممكن است به این واقعیت بدیهی تن بدهیم كه در یك سطح، جامعه شناسی هرگز به اندازه یك مؤمن معتقد از دین فهم نخواهد كرد. اما در سطح دیگر، چون جامعه شناس از بیرون می نگرد ممكن است منظری دقیق تر درباره دین پیدا كند. دقیق تر از آنی كه برای كسانی ممكن است كه متعهد و معتقد هستند و فقط می توانند از درون بنگرند.» پیشینه جامعه شناسی دین، همزاد و همسال خود جامعه شناسی است. با این همه به رغم چالاكی و فربگی دانش جامعه شناسی دین در سطح جهان، جای افسوس است كه این شاخه از دانایی در جغرافیای معرفت ایرانیان جاگیر و پاگیر نشده است. مجموعه آثاری كه در این حوزه، پارسیان فراهم آورده اند به زحمت از عدد انگشتان یك دست فراتر می رود. تازه اگر آثاری را كه با رویكردجامعه شناسانه به دین نظر كرده اند و نویسندگان آنها خود داعیه ورود به جامعه شناسی دین را ندارند هم بر این سیاهه بیفزاییم، عده و عدد این آثار به تعداد انگشتان دو دست خواهد رسید. در این فضای سرد و ساكت، «درآمدی بر جامعه شناسی دین» چندی است منتشر شده است؛ كم حجم، روان، پاكیزه، خوشخوان و البته غیر تخصصی. كسی اگر گریبان ناشر یامترجم را بگیرد و سؤالشان كند كه در حالی كه هنوز حتی یك متن پایه در حوزه جامعه شناسی دین ترجمه نشده، چرا به ترجمه و نشر كتابی «پاپ» و غیر تخصصی همت كرده اید به نظرمن بی جا سؤال نكرده است! ناشر یا مترجم هم اگر پاسخ دهند كه كتاب ما در عین تخصصی نبودن، این هنر را دارد كه مخاطب فارسی زبان را با مباحث جامعه شناسی دین آشنا می كند و آشتی می دهد، باز هم بی جا نگفته اند! به هر روی پیش چشم كسی كه می خواهد در زبان پارسی از این دانش سراغ بگیرد دو سه كتابی بیش نیست و طبیعتاً یكی از آخرین و بهترین آن آثار، «در آمدی بر جامعه شناسی دین» تألیف فیل زاكرمن و ترجمه خشایار دیهیمی است كه به همت انتشارات لوح فكر در ۲۵۵ صفحه و در قالب ۶ فصل، یك مقدمه، یك نتیجه گیری، یك كتابشناسی انگلیسی به همراه یادداشت ناشر و مقدمه مترجم عرضه شده است.

زاكرمن، مؤلف اثر، آشكارا اعلام می كند كه درعرصه دین، یك لا ادری است (ص۱۹) و مدعی تجربه ای كه بتوان تجربه عمیقاً مذهبی، فراعادی، رازورانه یا روحانی و دگرگون كننده زندگی خواند نیست. (ص۲۵). از این هم بالاتر: «من شخصاً وقتی پای دعاو نماز به میان می آید حسابی بی میل‎/ دمغ می شوم... هرگز از ته دل باور نداشته ام كه آرزوی قلبی مرا كسی یا چیزی می شنود و اجابت می كند.» (ص۳۰) با این همه خود را سخت مجذوب مذهب و دین می داند (ص۳۸) و دین را دلمشغولی شخصی و همیشگی خود به شمار می آورد. (ص۳۹) میان آن وجه لاادری و این دغدغه همیشگی نسبت به دین، زاكر من گویا نسبت و ارتباطی می بیند تا آنجا كه درك این دیالكتیك را در مقیاس اجتماعی، همان چیزی می داند كه كل جامعه شناسی دین راجع به آن است. (ص۴۰) به عبارت دیگر در حالی كه مؤلف هیچ فصل مستقل و مجزایی را به تعریف علم جامعه شناسی دین اختصاص نداده است، دست كم یك فصل نسبتاً مفصل را به مناسبات میان «جامعه شناسی» و «دین» اختصاص می دهد. او در شرح پیوندهای میان این دو، دست كم ده دلیل‎/ قرینه عرضه می كند تا ثابت نماید میان جامعه شناسی و دین ربط وثیقی بر قرار است: اول اینكه جامعه شناسی به مطالعه گروه های اجتماعی می پردازد و دین هم بی گمان به تشكیل دینداران به عنوان گروه اجتماعی منجر می شود. دوم اینكه جامعه شناسی در پی فهم تعامل های اجتماعی است و دین هم شامل تعامل انسان با خداست و هم شامل تعامل انسان ها با انسان ها. سوم اینكه جامعه شناسی به ساختارها و نهادهای اجتماعی نظر دارد و دین هم بنا به تعریف یك نهاد اجتماعی است. چهارم اینكه جامعه شناسی به مطالعه الگوهای اجتماعی نظر دارد و دین هم الهام بخش الگوهای اجتماعی متعددی است. پنجم اینكه جامعه شناسی معتقد است كه فرد فقط بر بستر تاریخی - اجتماعی خود قابل فهم است و دین هم ربط و نسبت معنی داری با دو عنصر تاریخ و جغرافیا دارد. ششم اینكه جامعه شناسی به نحوه شكل پذیری و تأثیر پذیری افراد از محیط اجتماعی علاقه مند است و دین هم از مهم ترین مؤلفه ها در متأثر ساختن فرد است. هفتم آنكه جامعه شناسی سخت شیفته نحوه مقاومت انسان ها در برابر نیروهای اجتماعی است و دین هم مهم ترین نقشی كه دارد در برابر تغییرات انسان ها به لحاظ دینی مقاومت می كند. هشتم آنكه جامعه شناسی به دنبال برساختن اجتماعی واقعیت است و دین هم اتفاقاً در معرض این سؤال مهم است كه آیا از «بالا» می آید یا شكل استعلا یافته واقعیت زمینی است. نهم آنكه جامعه شناسی میل به افشاگری و پرتوافكنی دارد و دین هم جزو چیزهایی است كه ممكن است مدعیات آن در معرض افشاگری های دانش جامعه شناسی باشد. دهم آنكه جامعه شناسی متضمن رویكردی انتقادی به فهم جهان است و این رویكرد انتقادی می تواند بر گزاره های مقدس دینی اطلاق شود.

---