دو روی سکه سیاست در اسلام

مبانی فکری و اهداف حکومت اسلامی

از دیدگاه اسلام حکومت و حاکمیت، تنها‎ ‎از آن خداست و دیگری حق ولایت و حکومت ندارد؛ زیرا انسان باید از کسی اطاعت کند که‏‎ ‎خالق اوست و هستی خود را از او دریافت کرده است و چون کسی جز خدا به انسان هستی‎ ‎نبخشیده و در بقا و ادامه هستی او مؤثر نیست، حق حکومت ندارد و پیروی از رأی کسی بر‎ ‎دیگری لازم نیست و تنها خداست که تمام شئون انسان از او سرچشمه می‌گیرد و مالک حقیقی‎ ‎و "ولّی" واقعی است. پس پیروی از دستور غیر خداوند مشروط به این است که از طرف ذات‎ ‎اقدس ربوبی تعیین شده باشد. قرآن در این‌باره می‌فرمایند‎:

‎وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ‎ ‎الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ. (سوره آل عمران: آیه‎ ۱۸۹)

‎و مالکیت و فرمانروایی آسمانها و زمین‏‎ ‎تنها از آن خداوند است و خدا بر هر چیزی قادر است‎.

‎لازمه مالک بودن خدا آن است که تدبیر‎ ‎امر جامعه تنها به دست او باشد و همه از او اطاعت کنند. و نیز‎ ‎می‌فرمایند‎:

‎إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ‎ ‎أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ. (سوره یوسف: آیه ۴۰‏‎) حکم، جز از آن خدا نیست، دستور داده که‎ ‎جز او را نپرستید‎.

● ‎حاکمیت الهی‎

‎اکنون با روشن شدن دیدگاه اسلام‎ ‎درباره‌ حکومت و اینکه این حق مخصوص خداست، به بررسی دلایل و اصولی می‌پردازیم که‎ ‎این اصل بر اساس آنها استوار شده است‎:

‎▪ علم بی‌نهایت‎ : ‎قانون زندگی اجتماعی بشر را‎ ‎هدفمندانه و بر مبنای حیات کامل و به صورت صحیح تأمین می کند. هدف زیست جمعی نیز این‎ ‎است که انسانها هرچه بیشتر و بهتر به کمالات مادی و معنوی خود برسند. حال می‌گوییم‎: ‎قانون کارآمد و مشکل‌گشا، قانونی است که به تکامل مادی و معنوی تمام افراد جامعه‎ ‎کمک کند و همه‌ی ابعاد وجودی انسان را در بر گیرد. اگر قانونی برای قشری از جامعه‎ ‎مفید باشد و منافع گروه خاصی را تأمین کند، ولی اقشار دیگر محروم بمانند- خواه‎ ‎اقلیت باشند و خواه اکثریت- چنین قانونی مطلوب نخواهد بود‎.

‎پس یکی از ویژگی‌های قانون این است که‎ ‎باید برای منافع همه انسانهایی که در آن جامعه زندگی می‌کنند مفید و مؤثر باشد و‎ ‎به بهترین شکل، منافع آنها را تأمین کند‎.

‎ویژگی دیگر قانون مطلوب این است که نه‎ ‎تنها منافع مادی انسانها را تأمین کند، بلکه زمینه رشد معنوی آنها را نیز فراهم‎ ‎آورد. در بینش اسلامی، انسان موجودی است با ابعاد مادی و روحی، جنبه‌ اصلی وجود او‎ ‎همان بعد روحی او است و ماده و بدن وسیله‌ای برای تکامل بعد معنوی است‎.

‎قوانین اجتماعی انسان باید به گونه‌ای‎ ‎تدوین شود که منافع معنوی و تکامل روحی وی را نیز تأمین کند یا دستکم به گونه‌ای‎ ‎باشد که منافاتی با تکامل معنوی و روحی او نداشته باشد. بنابراین، قانونگذار باید‎ ‎از علم بی‌نهایت به تمام مصالح فردی، اجتماعی، جسمی، روحی، مادی و معنوی انسان‎ ‎برخوردار باشد تا بتواند قانونی وضع کند که همه ابعاد وجودی انسان را شامل شود و‏‎ ‎این ویژگی تنها در خدای متعال وجود دارد. پس حق قانونگذاری برای زندگی بشر تنها از‎ ‎آن اوست. قرآن مجید می‌فرمایند‎:

‎قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَفَمَن‎ ‎یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّیَ إِلاَّ أَن‎ ‎یُهْدَی(سوره یونس: آیه ۳۵‏‎)

‎بگو: "تنها خدا به حق هدایت می‏کند‎! ‎آیا کسی که هدایت به سوی حق می‏کند برای پیروی شایسته‏تر است، یا آن کس که خود‎ ‎هدایت نمی‏شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می‏شود، چگونه داوری‎ ‎می‏کنید؟‎!

‎بنابراین، اوست که اصالتاً حق را‎ ‎می‌شناسد و بر تمام حقایق و مصالح و مفاسد احاطه دارد و هموست که نسبت به بندگان‎ ‎ولایت داشته، و آنها نیز به حکم بنده بودن موظفند که از او اطاعت کنند‎.

▪ ‎بی‌نیازی مطلق‎ : ‎ویژگی دیگر قانونگذار و حاکم‎ ‎این است که باید از خودخواهی و گروه‌گرایی دور بوده، قانون را به گونه‌ای وضع کند‎ ‎که مطابق حق و عدالت باشد. توضیح اینکه: تنها عالم به مصالح و مفاسد بودن، برای‎ ‎وضع قانون کافی نیست؛ ممکن است کسی مصالح قانونی را هم خوب بداند، ولی گرایش‌های‎ ‎شخصی، خانوادگی یا گروهی او نگذارد قانون راآن‌طور که تشخیص می‌دهد، وضع کند. چنین‎ ‎فردی آن اصولی را به عنوان قانون وضع می‌کند که منافع خود یا گروهش را بیشتر تأمین‎ ‎کند. انسانهای عادی خواه ناخواه تحت تأثیر تمایلات بوده و از پیروی هوی و هوس مصون‏‎ ‎نیستند، در حالی که خدای متعال هم به مصالح و مفاسد احاطه‌ کامل دارد و هم در هیچ‎ ‎کاری نفع و ضرری برای او قابل تصور نیست. او بی‌نیاز مطلق است و از خواهش‌های‎ ‎نفسانی و رعایت منافع شخصی و گروهی مبرّاست‎:

‎للَّهِ مَا فی السمَوَتِ وَ الأَرْضِ‎ ‎إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنیُّ الحَْمِیدُ (سوره لقمان: آیه ۲۶‏‎)

‎هر چه در آسمان‌ها و زمین است همه ملک‎ ‎خداست، و خداست که بی‌نیاز (و همه‌ اوصافش) پسندیده است‎.

‎بنابراین، نفع و ضرری از رفتار مردم‎ ‎متوجه خدا نمی‌شود و وضع قانون، تحت تأثیر تمایلات فردی و گروهی واقع نمی‌گردد،‎ ‎بلکه آنچه مقتضای حق و عدالت است وضع می‌کند‎.

▪ ‎ربوبیّت تکوینی و تشریعی‎ : ‎اصل دیگری که‎ ‎لزوم‎ ‎حاکمیت خداوند و ضرورت پیروی از او را به دنبال دارد، اعتقاد به "توحید‎ ‎در ربوبیّت" است؛ زیرا یکی از شئون و مراتب توحید "ربوبیّت مطلق خداوند" است؛ یعنی‎ ‎خداوند پرورش دهنده و تدبیر کننده‌ تمام شئون موجودات هستی و از جمله انسان است و‎ ‎علاوه بر آفرینش آنها، اداره‌ امور و رساندن هر موجود به کمال مطلوب خود را نیز بر‎ ‎عهده دارد. انسان موحّد علاوه بر اعتقاد به آفریدگار یکتا، "ربوبیّت تکوینی" جهان‎ ‎را نیز تنها از آنِ او می‌داند‎. ‎در باور او "ربوبیّت تشریعی" نیز از آن‎ ‎خداوند است؛ یعنی باید فقط از خداوند متعال، بدون چون و چرا اطاعت کرده، تنها تسلیم‎ ‎او باشد و حق امر و نهی را مخصوص او بداند یا کسانی که از طرف او تعیین و دستورهای‎ ‎آنان به اذن او منتهی شود و گرنه کسی به طور مستقل حق امر و نهی به بندگان خدا را‎ ‎ندارد‎.

‎پس، از آنجا که خداوند "ربّ ِ جهان‎" ‎است و پرورش جسم و جان انسان نیز به دست اوست، انسان نیز باید مانند تمامی موجودات‏‎ ‎در سراسر هستی، تنها مطیع خدا باشد و آیینی غیر از آیین الهی را نپذیرد و به حاکمیت‎ ‎و حکومت مطلق خداوند گردن نهد‎.

● ‎اهداف حکومت اسلامی‎

‎اهداف حکومت اسلامی با آرمان‌ها و‎ ‎مقاصد عالی و رسالت نبوی به هم آمیخته و دو روی یک سکّه حساب می‌شود. بدین جهت در‏‎ ‎این مقاله نخست به اهداف بعثت رسول خدا(‎‎ص) ‎اشاره می‌شود تا اهداف حکومت‎ ‎اسلامی نیز معلوم گردد‎.

‎تعلیم و تربیت‎ : ‎قرآن کریم، نخستین هدف بعثت‎ ‎پیامبر را تعلیم و تربیت افراد جوامع می‌داند‎:

‎هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ‎ ‎رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ‎ ‎الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (سوره‎ ‎جمعه: آیه ۲‏‎)

‎او کسی است که در میان جمعیت درس‎ ‎نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه کند‎ ‎و به آنان کتاب و حکمت آموزد، هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری‎ ‎بودند‎.

‎مقصود از تعلیم در اینجا، آموزش و‎ ‎تبیین و تبلیغ احکام الهی و معارف دینی، نشر و گسترش آنها در جامعه و آشنا ساختن‎ ‎انسان‌ها به وظایف و مسئولیت‌های شرعی و تکالیف الهی، و معرفی حلال و حرام‎ ‎خداست. تربیت نیز بدین معناست که انسان‌ها از جهت فکری و اخلاقی پرورش یافته،‎ ‎استعدادهای درونی آنها شکوفا گردد و در جهت رشد فضایل اخلاقی و کمالات انسانی و‎ ‎ارزش‌های معنوی در جامعه تلاش شود، تا آنجا که انسان‌ها به اخلاق نیکو خو گرفته و‎ ‎به آداب الهی آراسته گردند. این دو امر اساسی یعنی تعلیم و تزکیه‌ جامعه انسانی‎ ‎از هدف‌های بلند بعثت پیامبر(ص) و حکومت اسلامی محسوب می‌شود‎.

‎احیای عدالت‎: ‎احیای عدالت در میان مردم از‎ ‎دیگر هدف‌های بعثت است؛ بدین معنا که پیامبران با حاکمان ظالم و ستمگر در هر زمان‎ ‎مبارزه کرده، در احیای عدالت و احقاق حق مظلومان و ضعیفان می‌کوشیدند. روشن است که‎ ‎حکومت اسلامی نیز که عهده‌دار تحقق اهداف پیامبران و پیروی از آنان است، در این جهت‎ ‎گام بر دارد‎.

‎امیرالمؤمنین(ع) در آغاز حکومت خود،‎ ‎دلیل پذیرفتن آن مسئولیت بزرگ را گرفتن حق ستمدیده از ستمگر شمرده، و آن را پیمانی‏‎ ‎دانست که خداوند از دانشمندان گرفته است؛ و فرمود‎:

‎سوگند به خدایی که دانه را شکافته و‎ ‎جانداران را آفریده ، که اگر انبوه آن جماعت نمی‌بود، یا گرد آمدن یاران حجت را بر‎ ‎من تمام نمی کرد و خدا از عالمان پیمان نگرفته بود که در برابر شکمبارگی ستمکاران و‎ ‎گرسنگی ستمکشان خاموشی نگزینند، افسار شتر خلافت را بر گردنش می افکندم و رهایش می‎ ‎کردم و در پایان با آن همان می کردم که در آغاز کرده بودم. (نهج البلاغه،‎ ‎خطبه۳،ص۵۲‏‎)

‎هدف از تشکیل حکومت در اسلام تنها‎ ‎حکمرانی نیست، بلکه یکی از اهداف اصلی از آن رسیدگی به حقوق محرومان و دفاع از مظلومان‎ ‎است‎.

▪ ‎تأمین استقلال و آزادی‎ : ‎بر داشتن بارهای گران‎ ‎و زنجیر های اسارت که به وسیله‌ی حاکمان ستمگر پیشین بر دست و پای ملت‌ها بسته شده‎ ‎و حذف قوانین دست و پاگیر و آداب و رسوم جاهلیت و رهانیدن ملت از هر قید و بند و‎ ‎سلطه‌ای که موجب ذلت و خواری آنهاست، رساندن آنان به اوج عزّت و شرف، و در یک کلام‏‎ "‎تأمین استقلال و آزادی" در سایه‌ حاکمیت الهی، از دیگر هدف‌های والای پیامبر‎ ‎اسلام و حکومت اسلامی است. قرآن کریم در معرفی پیامبر اسلام، و بیان اهداف و‎ ‎برنامه‌های او، می‌فرمایند‎:

‎الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ‎ ‎النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ‎ ‎وَالإِنجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُحِلُّ‎ ‎لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ‎ ‎إِصْرَهُمْ وَالأَغْلالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ‏‎ ‎وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِکَ‎ ‎هُمُ الْمُفْلِحُونَ (سوره اعراف: آیه ۱۵۷‏‎)

‎آنان که از این رسول ، این پیامبر امّی‎ ‎که نامش را در تورات و انجیل، خود نوشته می‌یابند ، پیروی می‌کنند آن که به نیکی‎ ‎فرمانشان می‌دهد و از ناشایست بازشان می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنها حلال‎ ‎می‌کند و چیزهای ناپاک را حرام و بار گرانشان را از دوششان بر می‌دارد و بند و‎ ‎زنجیرشان را می‌گشاید پس کسانی که به او ایمان آوردند و حرمتش را نگاه داشتند و‎ ‎یاریش کردند و از آن کتاب که بر او نازل کرده‌ایم پیروی کردند،‎ ‎رستگارانند‎.

‎از آنچه تا کنون بیان شد، اهداف بلند‎ ‎حکومت اسلامی در ابعاد اساسی فرهنگی، حقوقی، اقتصادی و سیاسی روشن می‌گردد، زیرا‎ ‎حکومت اسلامی در بعد فرهنگی در پی نشر و گسترش فرهنگ و معارف اسلامی و تبلیغ و‎ ‎ترویج آن، و نیز تربیت افراد جامعه اسلامی بر اساس اصول، ارزش‌ها و اخلاق اسلامی‎ ‎است، و در بعد حقوقی و اقتصادی به منظور اجرای قسط و تحقق عدالت در جامعه و مبارزه‎ ‎با ظلم و ستم و فقر و محرومیت و احقاق حقوق مظلومان و مستضعفان می‌کوشد و از نظر‎ ‎سیاسی نیز برای حفظ استقلال و آزادی جامعه اسلامی و از بردن هر نوع سلطه‌ی بیگانگان‎ ‎و زورمداران که موجب ذلّت و خواری مسلمانان باشد، تلاش‎ ‎می‌کند‎. ‎

مسعود فولادفر